Latijnse spreuken. Tegenwoordig worden ze zo nu en dan gebruikt, zowel in het Nederlands als in andere talen, meestal met doel de tekst slimmer te laten lijken. Een andere reden kan bondigheid zijn: net als afkortingen zijn Latijnse spreuken soms korte zinnetjes of zegswijzen die de schrijver een hoop getyp besparen. Eén simpele Latijnse spreuk kan vaak een hele Nederlandse zin vervangen. Ad hoc is een mooi voorbeeld hiervan. Een andere is CV, oftewel Curriculum Vitae, het overzicht van je levenswerk. Soms zijn Latijnse spreuken in de tekst geschreven als bloemrijke gezegden die de tekst mooier maken. Neem bijvoorbeeld de leus Homo homini lupus, ofwel de mens is voor de mens een wolf. De zin wordt vaak gebruikt om aan te tonen tot welk een gruweldaden mensen in staat zijn naar elkander. Carpe diem is een andere gevleugelde spreuk die een tekst mooier kan maken. Tot slot zijn er nog begrippen die hun oorsprong in het Latijns hebben liggen, maar die we tegenwoordig als zelfstandige woorden gebruiken. Et cetera, bijvoorbeeld, is een Latijnse term voor ‘en andere dingen’, en alibi, wat ‘op een andere plaats’ betekent. Zo ook ‘voor het zingen de kerk uit gaan’, wat Coitus interruptus is voor Latijns-sprekenden.
In deze lijst sommen we een paar zeer bekende, of juist zeer obscure, spreuken uit het Latijn op. We hebben geprobeerd een brede greep te doen uit de enorme collectie die beschikbaar is. Sommigen zullen dus heel bekend voorkomen, anderen misschien totaal niet. Om een beetje vaart erin te houden, hebben we soms een aantal woorden bijeen geclusterd, zoals bijvoorbeeld onder nummer tien, waar we nu mee beginnen:
10. A … iori
A … iori betekent niets, voor zover wij weten, maar we nemen onder dit kopje drie a-woorden te samen. A fortiori, a posteriori en a priori.
A forteriori
A forteriori betekent ‘sterker nog’. De term forteriori komt van de stam forte, wat ‘sterk’ betekent. Denk bijvoorbeeld aan het Franse woord fort, Italiaanse forte en Spaanse fuerte. Deze drie talen stammen allemaal oorspronkelijk van het Latijns en hebben dus nog veel overeenkomsten met het Latijns. In alle drie de talen betekenen de bovengenoemde termen ‘sterk’. De toevoeging –iori maakt van het woord sterk het woord sterker, en zo is men op a forteriori gekomen. Het wordt ook gebruikt als argumentatie-vorm in de kunst van de rede. Wanneer een aanname extra wordt ondersteund door te steunen op een bepaalde (reeds aangenomen) andere stelling, spreken we van een argument a fortiori.
A posteriori
A posteriori bevat het woord post. Dat heeft echter weinig met de brievenpost van tegenwoordig te maken, maar is meer gelijkend aan het woord ‘past’ in het Engels (verleden). Ook wij gebruiken het woord post- nog wel als toevoeging tot een ander woord, om aan te tonen dat het gaat om een tijd ná het woord dat volgt. Denk maar aan post-apocalyptisch, de tijd na de Apocalyps. A posteriori betekent daarom ‘achteraf gedacht’ maar ook vaak ‘vanuit ervaring’ want iets dat ervaren is, is automatisch in het verleden gebeurd. Het omgekeerde van a posteriori is a priori.
A priori
A priori betekent dus ‘van te voren’ en ook wel ‘voorafgaand aan waarneming’. De term wordt met name in de wetenschap gebruikt om aan te tonen dat de uitspraak waarop de term terugslaat is gemaakt zonder de hulp van zintuigelijke indrukken. Je ‘weet’ gewoon dat het zo is. In een land als Nederland kun je bijna zeggen dat er a priori files zullen staan in de spitstijd, bijvoorbeeld. Maar wanneer je wilt weten hoe lang de gemiddelde file op vrijdagen verschilt met de maandagen, kun je niet op a priori basis zeggen wat het antwoord is. Daarvoor zul je toch echt aposteriori moeten gaan kijken naar de gegevens die je verzamelt.
9. Ad
We noemden in de introductie al ad hoc. Ad hoc betekent ‘ten behoeve van dit specifieke geval’ en duidt een eenmalige oplossing aan die geen regel moet worden. Het wordt ook vaak gebruikt om een gebeurtenis aan te tonen die spontaan en plotseling tot bestaan is gekomen, zoals een ad hoc gedachte, of iemand die ad hoc een opmerking maakt. Het hoc deel van ad hoc is een veelzijdig woordje (kleine woorden hebben vaak die eigenschap) maar betekent vaak ‘dit’ of ’deze’ of ‘hier naar toe’. Ad betekent (onder andere) ‘naar’ of ‘richting’ en de combinatie betekent dus iets als ‘naar deze specifieke plek’.
Andere ad-woorden zijn talrijk, maar we behandelen er slechts drie. De meest bekende (vermoedelijk) is ad rem. Het woord rem heeft uiteraard niets met vertraging te maken, maar betekent ‘bij de zaak’. Met andere woorden, letterlijk betekent ad rem dus dat je je bij het onderwerp houdt. Wanneer je in een vergadering ‘ad rem’ spreekt, dan ben je snel ter zake gekomen, dit wordt meestal erg gewaardeerd in Nederland (maar wellicht niet overal ter wereld). Het woord is echter langzaam meer richting een andere betekenis gaan divergeren. Iemand die tegenwoordig ad rem is, is eigenlijk een gevatte spreker, een vlotte babbel met een snel weerwoord. Dat kan zowel positief worden opgevat als negatief. In het laatste geval neigt de betekenis van ad rem niet zozeer naar ‘gevat’ als wel naar ‘bijdehand’ of zelfs ‘wijsneuzerig’.
Ad infinitum willen we ook even noemen, want het is een persoonlijke favoriet. Infinitum betekent oneindig, en ad infinitum is dus ‘tot in het oneindige’. In de wiskunde wordt het vaak gebruikt voor oneindige getallenreeksen, of fractalen (zoek maar op met Google!). En als je een reis plant naar het einde van het universum is het ook van toepassing!
En tot slot nog een ‘adje’ dat (alumni) studenten waarschijnlijk beter kennen dan menig ander: ad fundum. Nu we het toch hebben over Latijnse leen-woorden: alumni is precies zo’n ingeburgerd geval. Alumni is het Latijnse woord voor ‘pleegzonen’ of ‘leerlingen’ (alumnus is enkelvoud). Maar we hadden het over ad fundum. Het betekent ‘tot de bodem’ of ‘naar de bron’ (denk aan het Engelse woord voor basis, ‘foundation’. Dat lijkt op fundum). Voor studenten betekent het echter niet zozeer een grondige inspectie tot de bodem. Neen, het staat voor het achterover slaan van een glas (bier, wijn of sterker). De term ‘atten’, ook veel gebruikt onder jongeren, stamt af van deze leus, het is namelijk een afkorting voor de hele term ad fundum. Vooral wanneer je je vijfde glas bier ge-at hebt, is zo’n versimpeling van woorden wellicht nuttig!
8. AM en PM
Met name de Amerikaanse klokken, maar steeds meer ook de Europese digitale klokken, gebruiken de indicatie AM voor ochtend en PM voor middag. Zo hoeven we niet te werken met een 24-uurs klok, maar kunnen we na twaalf uur ’s middags gewoon weer met 1 beginnen, net als een echte klok dat doet. Handig. De termen AM en PM komen uiteraard niet uit het Amerikaans (Engels) maar uit het Latijns.
AM staat voor Ante meridiem en het betekent ‘voor het middaguur’. Ante betekent vóór, zelfs nog in sommige Nederlandse woorden, zoals antecedent. AM is dus de tijd van 12 uur ’s nachts tot 12 uur in de middag. Met andere woorden, nacht en ochtend.
PM is een afkorting voor post meridiem. We lazen eerder al dat post staat voor ‘later’. Meridiem betekent nog altijd de middag. Zij die weten dat de leus ‘carpe diem’ betekent ‘pluk de dag’, vermoeden het wellicht al, ‘diem’ betekent dag. Meri-diem staat dus voor het midden van de dag. Post meridiem is dus de namiddag (en de daarop volgende avond). Wil je alleen de middag plukken en de ochtend uitslapen, dan is de leus carpe post meridiem dus beter van toepassing.
7. Vox populi, vox Dei
Een persoonlijke favoriet. Deze leus is letterlijk te vertalen als ‘de stem van het volk is de stem van God’. Historici vermoeden dat de term al wel ouder is, maar de vroegste geschreven bron van deze uitdrukking is gevonden in een brief van de monnik Alcuinius aan Karel de Grote, in 798. Ene William van Malmesbury heeft ook wel de eer gekregen (hoewel foutief) de uitvinder te zijn van deze spreuk in de twaalfde eeuw. Alcuinius was eerder, en mogelijk waren er mensen vóór hem die de gezegde ook gebruikten.
Alcuinus stuurde natuurlijk niet slechts die zin naar Karel de Grote. De context waarin de spreuk werd genoemd gaat als volgt (geen nood, een vertaling volgt!) “Nec audiendi qui solent dicere, Vox populi, vox Dei, quum tumultuositas vulgi semper insaniae proxima sit.”. Vrij vertaald betekent dit “En die mensen dienen niet naar geluisterd te worden, die beweren dat de stem van de volk de stem van god is, immers de oproerigheid van de menigte is altijd nabij de waanzin”. Met andere woorden, Alcuinus was er geen voorstander van dat Karel luisterde naar de stem van het volk door te luisteren naar de stem van God (wiens stem natuurlijk werd vertolkt door de kerk-bestuurders).
6. Veni vidi…
Een lijst met Latijnse spreuken kan nauwelijks om de beroemde spreuk van Caesar heen, ‘veni, vidi, vici’. Maar het is zo’n bekende en veel gebruikte spreuk dat we hem liever niet al te grondig behandelen in plaats daarvan noemen we nog een paar andere veni vidi-spreuken, die later zijn verzonnen als grappige varianten.
Veni Vidi Vici betekent ‘ik kwam, ik zag en ik overwon’. Julius Caesar zou het hebben gezegd in 47 Voor Christus, betreffende zijn snelle overwinning op koning Pharnacus in Pontus. Pontus lag aan de zuidkant van de Zwarte Zee en werd een vazalstaat van het Romeinse Rijk na deze bliksemoorlog van Caesar.
‘Veni, vidi et capiebar ad anum’ is een spreuk die aan Hannibal werd toegeschreven toen hij in zijn tocht over de Alpen in de rug werd aangevallen door Fabius Maximus. De spreuk betekent dan ook: ‘ik kwam, ik zag, en ik werd van achter belaagd’.
‘Veni, vidi, fugi’ is een meer recentelijke ‘grap’-spreuk met de betekenis ‘ik kwam, ik zag, ik vluchtte’. Een andere komisch bedoelde variant is ‘veni, bibi, vomui’, oftewel ‘ik kwam, ik dronk, ik gaf over’. Vermoedelijk een gevolg van een hoop ad fundum. Het mag duidelijk zijn dat de kracht van de oorspronkelijke spreuk van Caesar enigszins verloren is gegaan over de eeuwen.
[criteo]5. Si vis pacem, para bellum
foto: Luis García / wikicommons
Deze term werd onder andere door Flavius Vegetius opgeschreven als “Qui desiderat pacem, bellum praeparat”. Met een klein beetje kennis van Frans of Engels kan je de zin zelf al wel ontcijferen. Laten we het eens stapsgewijs doen. Desiderat is een vorm van ‘desire’ oftewel wensen. Pacem lijkt op het Engelse ‘peace’, dus vrede. Praeparat kennen we terug in het engelse woord ‘prepare’, wat voorbereiden betekent. Dan hebben we nog bellum. Dit is een moeilijk woord voor mensen die geen Latijns kennen. Maar het komt vaker voor in Latijnse spreuken, dus het is handig om te onthouden, bellum betekent oorlog. De tijd tussen de eerste en tweede Wereld Oorlog wordt overigens ook wel vaker het ‘interbellum’ genoemd. Inter betekent tussen, vandaar.
Als we al die woorden samenvoegen tot een geheel krijgen we dus de betekenis: wie vrede wenst, moet zich op oorlog voorbereiden.
De werking achter de koude oorlog is in principe terug te leiden naar deze spreuk. Immers, om de vrede te bewaren, moeten we de middelen hebben om agressoren af te schrikken. Ergo, we hebben wapens nodig, en andere middelen van oorlogsvoering, om de vrede te bewaren en bewaken. De spreuk was overigens onder andere het motto van de Deutsche Waffen und Munitionsfabriken (DWM) die in 1896 in Karlsruhe werd gesticht.
4. Persona non grata
Hopelijk krijg je deze term niet al te vaak te horen. Het betekent namelijk ‘ongewenst persoon’. De vertaling is eigenlijk heel simpel. Persona staat uiteraard voor persoon, en tot die conclusie komen de meesten wel zonder onze hulp. Dan hebben we het woord non. In principe betekent non gewoon ‘niet’ of ‘on-‘ als je het samenvoegt met een ander woord (die uitleg is wellicht on-duidelijk?). Net als het Franse woord voor nee, oftewel ‘non’. Het heeft dus niets met de religieuze dames in kloosters te maken. De betekenis van grata vinden we terug in ons eigen woord gratie. Sterker nog, we hoeven het woord niet eens te veranderen, we kunnen gewoon zeggen dat non grata ook wel ‘on-gratie’ betekent, oftewel uit de gratie.
In het verleden werd de term vooral gebruikt om aan te duiden dat een persoon niet meer welkom was in een bepaald land. Een persona non grata was dus effectief verbannen.
3. Nomen Nescio
Nog een bekende term, hoewel je hem vaker tegenkomt in de afgekorte versie NN. De term betekent dat ‘de naam onbekend is’ van een persoon waaraan gerefereerd wordt. Wanneer je bijvoorbeeld een bron wil vermelden, maar je weet niet hoe de auteur heet, dan schrijf je NN, of nomen nescio. Nomen betekent naam, nescio betekent ‘ik weet niet’ (stamt af van het werkwoord nescire, ofwel het ‘niet weten’).
Wanneer gebruiken we Nomen Nescio? In Nederland voor nogal een breed scala aan situaties. Bijvoorbeeld wanneer een kind dood wordt geboren, wordt er bij aktes in de burgerlijke stand soms genoteerd dat het om een NN gaat. In bronvermeldingen wordt ook soms NN gebruikt, hoewel ook vaak Anon gebruikt wordt, hetgeen aanduidt dat de auteur(s) van de bron anoniem is (zijn). Wanneer een collectant langs de deur gaat om te collecteren, schrijft men doorgaans op een lijst zijn of haar naam samen met het gedoneerde bedrag. Zo kan achteraf de collectant gecontroleerd worden, om te zien of hij (zij) niet stiekem wat geld achterover gedrukt heeft. Als de donerende partij echter zijn of haar naam niet wil opschrijven, dan kan er NN geschreven worden. Tot slot, sommige mensen wensen anoniem te blijven (en beroepen zich op hun recht tot zwijgen) bij arrestatie. Deze mensen worden vervolgens als NN genoteerd, immers, zwijgen betekent ook geen naam noemen. Om toch een beetje orde in de wanorde te behouden krijgen deze wetovertredende NN-ers een NN-nummer toegekend, zodat de uitvoerende macht van Nederland toch de vele onbekenden uit elkaar kan houden.
2. Memento Mori
Gedenk te sterven! De spreuk is tegenwoordig het motto van de Trappisten orde (de bier-makers, jazeker, maar daarnaast ook een serieuze religieuze orde in Nederland en België). De spreuk zelf is echter veel ouder dan de Trappisten orde, we komen de spreuk al tegen op Romeinse bekers, lang voordat de gebieden waar België en Nederland liggen ook maar in aanraking waren gekomen met het Christendom.
Memento Mori is een spreuk die veel lijkt op ‘carpe diem’, oftewel ‘pluk de dag’. Waar de laatste positief is, echter, is de eerste spreuk nogal negatief verwoord. Met pluk de dag bedoelen we dat men kansen moet grijpen wanneer ze zich voordoen, want later kan het allemaal anders zijn. Met gedenk te sterven bedoelen we dat, wat je ook doet, je er rekening mee moet houden dat je toch zal sterven. Dus leef zolang je nog leven kan.
Memento Mori werd door het Christendom nogal vaak negatief gebruikt door de nadruk te leggen op de effecten van een uitbundig leven. Gedenk te sterven, dus hou je koest, met andere woorden. Maar dat is slechts één van de vele manieren waarop je de spreuk kan interpreteren. Dat is het mooie aan deze spreuk, hij is erg divers, en iedereen is vrij om ervan te maken wat hij of zij wil! Als je er maar aan denkt dat je hoe dan ook uiteindelijk zult sterven.
1. In …
We eindigen deze lijst met een viertal spreuken die beginnen met ‘in’. De eerste drie zijn simpel: in situ betekent ‘op zijn (eigen) plaats’. Denk maar aan ons woord ‘situatie’, een tijdelijke gebeurtenis op een bepaalde plek en moment in de tijd. Iets kan zich bovendien ergens ‘gesitueerd’ zijn, dan is het op een bepaalde plek geplaatst. In situ betekent in de archeologie dat het object ter studie nog altijd op de plek is waar het oorspronkelijk gemaakt, gebruikt of gedumpt is. Dit betekent meteen dat archeologen de context van de vondst kunnen gebruiken om wijs te worden uit de vondst zelf. Gaan we naar medische biologie, dan betekent in situ echter dat het fenomeen wordt gestudeerd exact waar het zich normaliter afspeelt. Dus niet in een petri schaaltje.
In vitro heeft daar direct mee te maken. In vitro betekent namelijk in glas. Een glazen kast heet niet voor niets een vitr-ine. Met in vitro worden dus alle biologische en medische technieken bedoeld die iets bestuderen buiten het lichaam of organisme, oftewel reageerbuis-onderzoek. Tegenwoordig mag het ook ander materiaal dan glas, overigens. Denk bijvoorbeeld aan IVF, in vitro fertilisatie, waarbij de bevruchting van een eicel plaats vindt buiten het organisme.
In vivo is in tegenstelling tot in vitro, de studie van iets binnen het levende organisme of lichaam.
Tot slot dan nog de laatste in-spreuk: ook gerelateerd aan biologie maar minder wetenschappelijk: in vino veritas. Het betekent ‘in wijn zit de waarheid’. Men bedoelt ‘drink genoeg wijn (alcohol) en men begint vanzelf de waarheid te spreken’. We danken deze mooie spreuk aan Plinius de Oudere, die in zijn werk Naturalis Historia schreef: ‘volgoque veritas iam attributa vino est’. Dit kan vertaalt worden tot: over het algemeen wordt de waarheid aan wijn toegeschreven. Dus na een hoop ad fundums is de kans op veritas groter! Proost.
[adsenseo]
15 reacties
“…uit het Latijns.” Moet ik dit serieus nemen?
Lees alles met een milde glimlach in een sausje van goede bedoelingen. Zelfs gij, Kees de wijze alleswetende taalfanaat, zal best wel eens een taalkundig steekje laten vallen. Gelukkig gaat het om de inhoud/bedoeling van iedere communicatie en niet om de taalkundige perfectie om iemand te begrijpen. Autisten kennen die nuance niet!
Dank. Ik herken opeens iets bij mezelf dat onnodig blijkt.
Ad coelo
Naar de hemel
Wicky
“Latijns” komt daar waar aan de taal gerefereerd wordt diverse malen voor, hetgeen er mogelijk op duidt dat de scribent inderdaad (onterecht) van mening is dat dit de juiste term is. Dat mag wat mij betreft best gecorrigeerd worden. Met authisme heeft dat dan weer weinig van doen.
Carpe Diem?
Carpe Noctem (Vitae)!
Ik mis
Senatus populis que romanun
In mari meri miri mori muri necesse est.
Hodie mihi, kras tibi!
Cogito ergo sum.
Et tu, Nero ?
Quod licet Iovi, non licet bovi.
Vanitatas vanitatis et omnis vanitas.
et cetera
Kunt u mij de nederlandse vertaling geven van: Ad maiora? Towards greather things is het in het Engels vertaald. Wij willen deze spreuk nl. gebruiken als naam voor ons leerlingbestuur.
Met vr. gr. Jeroen
Beste Jeroen
ikzelf studeer latijn en ik denk dat het iets moet zijn in de zin van ”Op naar het grotere … ”.
De gustibus et coloribus non est disputandum?
mvg Stijn
Ad coelo
Naar de hemel
Wicky
Een vriendin heeft me met uitjes enz. Lekker proberen te maken om hun vakantiehuisje te kopen, waar vanwege ecologische redenen een uitsterfbeleid is voor, zonder toestemming van de gemeente, gebouwde huisjes. Ik had er geen zin in, wat moet ik in Rucphen?
Ze heeft me keihard, zeker nu ik kanker heb, laten vallen. Weten jullie hier een mooie vervanger voor voor grooming? Ik voel me zonder dat ook genaaid. Graag iets dergelijks in het Latijn: opgenaaid voor een waardeloos huisje/prul
Jammer dat de schrijver niet even de s weg kan halen bij Latijn.