Sterrenstelsels blijven tot de verbeelding spreken. Ze komen voor in de meest uiteenlopende gedaanten. Onze eigen Melkweg is spiraalvormig. Astronomen hebben echter sterrenstelsels met de meest aparte vormen ontdekt, gaande van elliptisch tot de vorm van een sombrero of een oog. Hieronder beschrijven we een tiental sterrenstelsels die behoren tot de interessantste die je in je sterrenkijker kunt waarnemen.
10. Een sterrenstelsel dat lijkt op een sombrero
Galaxie NGC 4594 in het sterrenbeeld Maagd lijkt nog het meest op een sombrero. Het wordt daarom ook wel de Sombreronevel genoemd. Het is een populair sterrenstelsel onder amateurastronomen, want het is helder genoeg om met een gewone amateurtelescoop waar te nemen. NGC 4594 bestaat uit een heldere kern met daaromheen een grote bult. Rond het sterrenstelsel bevindt er zich een ring van stof, zodat het de vorm krijgt van een sombrero. De Sombreronevel werd reeds op het einde van de 18de eeuw ontdekt. De galaxie is zo’n slordige 50 miljoen lichtjaar van onze planeet verwijderd.
9. Het Zwarte Oogstelsel M64
Galaxie M64, ook wel bekend als het Zwarte Oogstelsel, lijkt inderdaad op een oog in de ruimte. Het stelsel bevindt zich in het sterrenbeeld ‘Hoofdhaar’. Het sterrenstelsel is ook met kleinere amateurtelescopen nog goed te zien. In het centrum van M64 worden nog steeds nieuwe sterren gevormd. Volgens astronomen is dit het gevolg van de twee tegengestelde richtingen waarin het sterrenstelsel draait. De buitenste verzameling sterren en stof draait in een andere richting dan het centrale gedeelte. Botsingen en wrijving op de grens van deze twee zones zorgen voor de vorming van talrijke nieuwe sterren.
8. De Draaikolknevel M51a
De Draaikolknevel, in het sterrenbeeld Jachthonden, behoort tot de mooiste sterrenstelsels die je kunt waarnemen. Deze galaxie, ook bekend onder de naam M51a of NGC 5194, bekijken we op de aarde vanaf de bovenkant. De Draaikolknevel wordt beïnvloed door de krachtwerking van het ‘naburige’ stelsel NGC 5195. Beide stelsels vormen een prachtig voorbeeld van de manier waarop sterrenstelsels met elkaar interageren. Met een gewone verrekijker is de Draaikolknevel te zien als een wolkje dat zwak licht geeft. Je hebt een sterkere telescoop nodig om de schitterende spiraalstructuur waar te nemen.
7. Sterrenstelsels die elkaar overlappen
In het sterrenbeeld Beeldhouwer hebben astronomen twee elkaar overlappende galaxieën waargenomen. De stelsels 2MASX J00482185-2507365 zijn twee spiraalvormige sterrenstelsels. Interessant aan deze overlapping is het feit dat het silhouet van de ‘stofarmen’ (de spiraalarmen die uit kosmisch stof bestaan) van het op de voorgrond liggende stelsel duidelijk te zien is. Deze stofarmen worden immers verlicht door het achterliggende stelsel. De stofarmen blijken veel verder te reiken dan astronomen hadden verwacht. De straal van de stofarmen is wel tot zes keer groter dan de straal van de spiraalarmen die uit sterren bestaan.
6. Supernova 1987A
Supernova SN 1987A werd op 24 februari 1987 waargenomen in het sterrenstelsel Grote Magelhaense Wolk. Een supernova is het spectaculaire levenseinde van een ster, die tijdens een gigantische explosie een enorme hoeveelheid licht uitstraalt. Op het zuidelijk halfrond was de supernova 1987A met het blote oog te zien. Supernova’s zijn vrij zeldzaam. SN 1987A was heel interessant voor astronomen, omdat men uit oudere foto’s van deze galaxie kon afleiden welke ster er precies ontploft was. De resten van deze supernova worden tot op de dag van vandaag nog bestudeerd.
5. ‘Grand Design’-sterrenstelsels
De zogenaamde ‘Grand Design’-sterrenstelsels behoren tot de mooiste die er in het heelal bestaan. Het betreft hier spiraalvormige sterrenstelsels, waarvan de spiraalarmen heel duidelijk afgelijnd en gestructureerd zijn. Voorbeelden van dergelijke ‘Grand Design’-sterrenstelsels zijn de galaxieën M81 (het Bodestelsel, zie verder) en de hierboven reeds genoemde Draaikolknevel M51a. Ongeveer tien procent van de spiraalvormige sterrenstelsels worden ingedeeld bij de ‘Grand Design’-sterrenstelsels.
4. Sterrenstelsel NGC 3370
In het sterrenbeeld Leeuw, op een afstand van 98 miljoen lichtjaar, vind je een andere interessante galaxie. NGC 3370 is een prachtig spiraalvormig stelsel, dat veel kosmisch stof bevat. De ruimtetelescoop Hubble heeft prachtige beelden gemaakt van NGC 3370. In dit sterrenstelsel werd in 1994 een supernova waargenomen.
3. Het balkspiraalstelsel NGC 1512
In het sterrenbeeld ‘Slingeruurwerk’ tref je nog een mooie galaxie aan: NGC 1512. Dit stelsel is een zogenaamd balkspiraalstelsel. Balkspiraalstelsels behoren tot de groep van spiraalvormige galaxieën. De spiraalarmen vertrekken echter niet vanuit het centrum, maar vanaf de uiteinden van een schijnbare ‘balk’ die door het centrum gaat. Om bij NGC 1512 te geraken zou je ongeveer 38 miljoen lichtjaar moeten afleggen. Het sterrenbeeld vertoont een mooie dubbele ringstructuur. De binnenste ring bevindt zich rond de kern, terwijl de buitenste ring de eigenlijke centrale schijf van het sterrenstelsel is.
2. Hoag’s Object
Het sterrenstelsel Hoag’s Object in het sterrenbeeld Slang is een atypisch stelsel. Geen sprake van een schijfvorm of een spiraalvorm: Hoag’s Object is een ringvormige galaxie! Dit sterrenstelsel, dat zo’n 600 miljoen lichtjaar van ons zonnestelsel verwijderd is, bestaat uit een vrijwel volmaakte ring van jongere blauwe sterren die om een kern van oudere gele sterren cirkelen. Tussen beide ziet men alleen maar een zwarte leegte. Mogelijk bevinden zich hier nog andere sterrenstelsels die astronomen niet kunnen waarnemen. Het stelsel is genoemd naar zijn ontdekker, de astronoom Arthur Hoag. Toen Hoag dit ringvormige ‘object’ voor het eerst waarnam in 1950, dacht hij dat het ofwel over een planetaire nevel ging, ofwel een vreemd gevormd sterrenstelsel. Latere waarnemingen tonen aan dat het hier wel degelijk over een atypisch sterrenstelsel gaat, waarvan nog niet veel is geweten.
1. Het Bodestelsel M81
Het is een ‘Grand Design’-stelsel, galaxie M81, ook wel bekend als het Bodestelsel. Dit spiraalvormig stelsel dat 12 miljoen lichtjaar van onze planeet verwijderd is, bevindt zich in het sterrenbeeld Grote Beer. Het Bodestelsel behoort ongetwijfeld tot de mooiste en grootste stelsels in het heelal. Het Bodestelsel is ook een heel helder stelsel, waarvan de details goed waarneembaar zijn. Het stelsel bestaat uit een heldere kern met daaromheen goed afgelijnde spiraalarmen. Ook spiraalvormige sporen van kosmisch stof zijn waarneembaar. M81 werd reeds in 1774 ontdekt.