Octopussen, de achtarmige weekdieren die de oceanen bewonen, zijn veel meer dan alleen maar ongewervelde dieren. Ze staan bekend om hun opmerkelijke intelligentie, probleemoplossend vermogen en bijna buitenaards aandoende biologie.
1. Acht armen, negen hersenen?
Een octopus heeft een centraal brein in zijn kop, maar een groot deel van zijn neuronen (ongeveer twee derde) bevindt zich in zijn acht armen. Elke arm kan daardoor tot op zekere hoogte onafhankelijk van het centrale brein opereren, proeven, voelen en bewegen.
Het is alsof elke arm zijn eigen ‘mini-brein’ heeft, wat de octopus in staat stelt om complexe taken tegelijkertijd uit te voeren, zoals het openen van een schelp terwijl andere armen de omgeving aftasten.
2. Meesters in camouflage en gedaanteverwisseling
Octopussen zijn ongeëvenaarde meesters in camouflage. Hun huid bevat duizenden gespecialiseerde cellen genaamd chromatoforen, die ze razendsnel kunnen uitzetten of samentrekken om van kleur en zelfs textuur te veranderen.
Ze kunnen zich in een fractie van een seconde aanpassen aan hun omgeving, waardoor ze vrijwel onzichtbaar worden voor roofdieren en prooien. Sommige soorten, zoals de mimic octopus (Thaumoctopus mimicus), kunnen zelfs de vorm en het gedrag van andere zeedieren (zoals giftige platvissen of zeeslangen) imiteren.
3. Probleemoplossers en gereedschapsgebruikers
Octopussen tonen een opmerkelijk probleemoplossend vermogen. In experimenten hebben ze geleerd om potten open te draaien om bij voedsel te komen, door doolhoven te navigeren en objecten te herkennen.
Er zijn ook observaties van octopussen in het wild die gereedschap gebruiken. Zo zijn er kokosnootoctopussen gezien die lege kokosnootschalen meedragen om later als schuilplaats te gebruiken – een duidelijk voorbeeld van planning en gereedschapsgebruik.
4. Speels gedrag
Onderzoekers hebben gedrag bij octopussen waargenomen dat sterk lijkt op spelen, iets wat meestal wordt geassocieerd met intelligentere gewervelde dieren. Ze zijn gezien terwijl ze objecten zoals flesjes herhaaldelijk tegen een waterstroom ‘gooiden’ en weer opvingen, schijnbaar zonder ander doel dan vermaak.
Dit speelse gedrag suggereert een hoger niveau van cognitieve complexiteit.
5. Drie harten en blauw bloed
Octopussen hebben een unieke bloedsomloop. Ze hebben drie harten: twee pompen bloed door de kieuwen (kieuwharten) en één groter hart (systeemhart) circuleert het bloed door de rest van het lichaam.
Hun bloed is niet rood zoals bij ons, maar blauw. Dit komt doordat ze hemocyanine gebruiken om zuurstof te transporteren, een eiwit dat koper bevat (in plaats van ijzer zoals in ons hemoglobine). Hemocyanine is efficiënter in het transporteren van zuurstof in koude omgevingen met weinig zuurstof.
6. Ongewerveld, maar zeer intelligent
De hoge intelligentie van octopussen is bijzonder opmerkelijk omdat ze ongewervelde dieren zijn. Hun evolutionaire lijn is al meer dan 500 miljoen jaar gescheiden van die van gewervelde dieren (zoals vogels en zoogdieren).
Dit betekent dat hun intelligentie zich volledig onafhankelijk heeft ontwikkeld, wat fascinerende vragen oproept over de evolutie van cognitie en bewustzijn. Ze worden soms beschouwd als het dichtst bij een ‘alien’ intelligentie dat we op aarde kennen.
7. Korte levensduur en tragisch einde
Ondanks hun intelligentie hebben de meeste octopussoorten een verrassend kort leven, vaak slechts één tot twee jaar. Voortplanting markeert meestal het einde van hun leven.
Nadat een vrouwtje haar eieren heeft gelegd, stopt ze met eten en wijdt ze zich volledig aan het bewaken en verzorgen van de eieren tot ze uitkomen, waarna ze sterft van uitputting. Mannetjes sterven meestal ook kort na de paring. Dit fenomeen wordt semelpariteit genoemd.
8. Ontsnappingskunstenaars
Omdat ze geen botten hebben, zijn octopussen ongelooflijk flexibel en kunnen ze zich door de kleinste openingen wringen, zolang hun harde snavel (het enige harde deel van hun lichaam) erdoorheen past.
Dit maakt ze beruchte ontsnappingskunstenaars uit aquaria. Ze staan erom bekend deksels op te tillen, door kleine kieren te glippen en zelfs korte tijd over land te kruipen om van de ene tank naar de andere te komen.
9. Inkt als afleidingsmanoeuvre
Wanneer ze bedreigd worden, kunnen octopussen een wolk van donkere inkt uitstoten. Deze inkt dient niet alleen als een visueel rookgordijn om aan roofdieren (zoals haaien, dolfijnen en murenen) te ontsnappen, maar bevat ook stoffen (zoals tyrosinase) die de geur- en smaakzintuigen van de aanvaller kunnen irriteren of verdoven.
10. Vermogen tot regeneratie
Als een octopus een arm verliest in een gevecht of aan een roofdier, kan hij deze volledig laten teruggroeien, compleet met zuignappen en zenuwen, zonder littekenvorming.
Deze regeneratieve vermogens zijn een actief onderzoeksgebied, omdat het begrijpen van dit proces mogelijk toepassingen kan hebben in de menselijke geneeskunde.
