Het heelal heeft de mensheid altijd al geboeid. In de loop der eeuwen hebben talrijke astronomen hun telescopen op de hemel gericht om de geheimen van verre planeten, sterren, kometen en andere hemellichamen te ontsluieren. In de laatste decennia leerden we enorm veel bij over ons zonnestelsel, dankzij onbemande ruimtetuigen die zelfs doordrongen tot Pluto, een van de verste dwergplaneten die om onze zon bewegen.
Ruimtetelescopen zijn in staat om zeer scherpe beelden te maken van verafgelegen sterrenstelsels en van speciale fenomenen zoals supernova’s en de geboorte van sterren. Zeldzame astronomische verschijnselen trekken de aandacht van wetenschappers en van iedereen die in het heelal geïnteresseerd is. Lees hieronder meer over 10 zeldzame astronomische gebeurtenissen, waarvoor mensen over heel de wereld massaal telescopen op de hemel richten.
Totale zonsverduistering
Luc Viatour/ wikimediacommons / CC BY-SA 3.0
Een totale zonsverduistering kan zich voordoen wanneer de maan tussen de aarde en de zon staat. Wanneer de maan zich op een zodanige afstand tussen de aarde en de zon bevindt dat haar oppervlak precies dat van de zonneschijf bedekt, spreekt men over een totale zonsverduistering of totale eclips.
Een totale eclips kan alleen maar waargenomen worden in een beperkt gebied op aarde. De laatste totale zonsverduistering die in Nederland te zien was, is geleden van… 3 mei 1715! En op de volgende moeten we wachten tot 7 oktober 2135. In het zuiden van België vond er een totale eclips plaats op 11 augustus 1999.
Gemiddeld komt er ergens op aarde om de 18 maanden een totale zonsverduistering voor, die telkens in een klein gebied te zien is.
Een totale eclips duurt slechts een vijftal minuten. Het is een bijzondere ervaring om een totale zonsverduistering mee te maken, omdat het tijdens de dag ter plaatse enkele minuten bijna donker wordt. Rond de verduisterde zonneschijf is er op dat ogenblik een mooie stralenkrans te zien. Gedeeltelijke zonsverduisteringen, waarbij de maan slechts een deel van de zonneschijf bedekt, komen veel vaker voor.
Grote Witte Vlekken op Saturnus
NASA/JPL-Caltech/SSI
Om de 20 tot 30 jaar komen op het noordelijk halfrond van Saturnus enorme stormen voor, die op aarde te zien zijn als ‘Grote Witte Vlekken’ in de atmosfeer van Saturnus. In de voorbije 140 jaar traden deze enorme stormen zes keer op. Astronoom Asaph Hall observeerde in 1876 voor het eerst een dergelijke reuzenstorm. De Grote Witte Vlekken konden in 2010 met moderne hulpmiddelen bestudeerd worden. Waarschijnlijk ontstaan de gigantische stormen door condenserende waterdamp in de atmosfeer van Saturnus, waardoor het bovenste deel van de atmosfeer lichter wordt en afkoelt. Als het temperatuurverschil tussen de bovenzijde en de onderzijde van de atmosfeer zeer groot wordt, triggert dit het ontstaan van kolossale stormen. Naar verluidt zouden deze 10.000 keer krachtiger zijn dan aardse stormen, waarbij een storm de ganse planeet kan omhullen.
Drievoudige Joviaanse eclips
E. Karkoschka (UA) & S. Murrell (NMSU), NMSU 0.6-m Telescope
De planeet Jupiter is de grootste planeet van ons zonnestelsel en telt in totaal zo’n 67 manen. De vier grootste daarvan zijn Europa, Callista, Ganymedes en Io. Met zoveel manen die zich tussen de zon en Jupiter kunnen bevinden, zijn gedeeltelijke zonsverduisteringen op Jupiter schering en inslag. Een dubbele eclips is echter zeldzamer, en een drievoudige eclips is een echte zeldzaamheid.
Toch kon op 4 november 2004 een drievoudige eclips waargenomen worden: de schaduwen van de manen Io, Ganymedes en Callisto waren toen aan dezelfde zijde van de planeet te zien. Ook op 12 oktober 2013 slaagden amateurastronomen erin om in Nederland en België foto’s te maken van het Jupiteroppervlak met daarop de schaduwen van Io, Callisto en Europa. Voor een volgende drievoudige eclips op Jupiter is het wachten tot 2032.
De geboorte van sterren
NASA
Alweer een fenomeen dat zelden wordt waargenomen: de geboorte van sterren. In het sterrenbeeld Raaf bevindt zich het zogenaamde Antennestelsel, dat bestaat uit twee sterrenstelsels die met elkaar botsen. Waarschijnlijk zullen over zo’n 400 miljoen jaar beide sterrenstelsels volledig gefuseerd zijn en één sterrenstelsel vormen.
Door de botsing van de twee stelsels ontstond een enorm groot gebied met interstellair gas. Dit interstellair gas heeft zo’n grote dichtheid dat er sterren in ontstaan. Het waarnemen van de vorming van sterren is een buitenkans voor astronomen. Ook in overige gebieden van het heelal komen dergelijke interstellaire gaswolken voor, die een ware ‘kinderkamer’ zijn voor pasgeboren sterren.
De blauwe maan
Cezar Popescu / wikimediacommons
Neen, bij dit astronomisch fenomeen kleurt de maan niet echt blauw. ‘Blauwe maan’ is simpelweg de benaming die men geeft aan een tweede volle maan in één maand tijd. Een maancyclus duurt gemiddeld 29,5 dagen. Een kalendermaand duurt 28 tot maximaal 31 dagen, dus het kan gebeuren dat er twee keer in één kalendermaand een volle maan optreedt.
Gemiddeld komt een blauwe maan om de 2,7 jaar voor. In West-Europa zal de volgende blauwe maan plaatsvinden op 31 oktober 2020. Meestal ziet een ‘blauwe maan’ eruit als een gewone volle maan. Massale bosbranden of vulkaanuitbarstingen kunnen ervoor zorgen dat de volle maan een blauwachtige kleur krijgt, wegens de aanwezigheid van stof- en roetdeeltjes in de atmosfeer. Tijdens een totale maansverduistering krijgt de maan een roodachtige kleur, ook wel een ‘bloedmaan’ genoemd.
De komeet van Halley
NASA/W. Liller – NSSDC’s Photo Gallery
Om de 75 jaar komt de komeet van Halley in de buurt van de zon en kunnen we vanop aarde de komeet waarnemen. De laatste keer gebeurde dat in 1986. De komeet volgt een sterk elliptische baan en passeert op een afstand van 74 miljoen kilometer van de zon. In de oudheid en in de middeleeuwen werd de komeet verschillende malen waargenomen, maar het was astronoom Edmond Halley die de baan van de komeet berekende en voorspelde dat de komeet in het jaar 1758 terug zou opduiken. Voor de eerstvolgende passage van Halley is het weer wachten tot 2061.
Een asteroïde die uiteenvalt
Dit zeldzame fenomeen was te zien in 2013, toen de Hubble-ruimtetelescoop een asteroïde waarnam die langzaam desintegreerde. Het was de eerste keer dat de ruimtetelescoop een dergelijk verschijnsel observeerde. Wetenschappers zochten lang naar de oorzaak van het uiteenvallen van asteroïde P/2013 R3. De zon zou de asteroïde zodanig opgewarmd hebben dat deze ongecontroleerd begon te roteren om haar eigen as, waardoor de structuur van de asteroïde uit elkaar werd gerukt door de middelpuntvliedende kracht. Asteroïde P/2013 R3 viel uiteen in meer dan 10 stukken.
De meteorenzwerm Leoniden
Adolf Vollmy
Elk jaar, tussen 13 en 17 november, kruist de aarde de baan van een meteorenzwerm, de zogenaamde Leoniden. Deze meteoren zijn afkomstig van komeet Tempel-Tuttle, een komeet die in een periode van 33 jaar om de zon reist. De meteoren lijken vanuit één punt aan de hemel te komen, dat zich bevindt in het sterrenbeeld Leeuw. In sommige jaren zijn er duizenden ‘vallende sterren’ per uur te zien. Volgens getuigenissen kwamen er in het ‘topjaar’ 1833 zo’n 100.000 meteoren per uur in de dampkring van de aarde terecht.
Vijf planeten op één lijn
De vijf helderste planeten van ons zonnestelsel (Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus) zijn alle met het blote oog te zien. Een paar keer per eeuw staan ze min of meer op één lijn aan de hemel. Dat gebeurde voor het laatst op 5 mei 2000.
Op 5 februari 1962 was het verschijnsel nog merkwaardiger: toen stonden deze vijf planeten samen met de zon en de maan ongeveer op één lijn. Om alle acht planeten van ons zonnestelsel netjes op een rijtje te zien staan, moet de mensheid geduld uitoefenen tot het jaar 2854. ‘Netjes op een rijtje’ is overigens relatief, want de planeten staan nooit perfect op een lijn. Ze bevinden zich op dat ogenblik samen in dezelfde beperkte regio van het heelal.
De Venusovergang
Heel af en toe kan men vanop aarde de planeet Venus voor de zonneschijf zien passeren, een gebeurtenis die een ‘Venusovergang’ wordt genoemd. Astronoom Jeremiah Horrocks zag dit fenomeen voor het eerst in het jaar 1639. De laatste twee Venusovergangen vonden plaats in 2004 en 2012.
Wie deze twee Venusovergangen gemist heeft, zal het verschijnsel tijdens zijn leven niet meer meemaken. Venusovergangen vinden immers plaats in ‘paren’, waarbij de tijd tussen twee paarsgewijze overgangen acht jaar bedraagt. Na de tweede overgang van een paar moet men alweer meer dan 100 jaar wachten om de volgende Venusovergang te kunnen zien. De eerstvolgende Venusovergang zal pas plaatsvinden in 2117.