10 Weetjes over Ontdekkingsreiziger Marco Polo

Marco Polo is een van de meest bekende en een van de eerste Europese wereldwijde ontdekkingsreizigers. Marco, een Venetiaanse handelaar uit de 13e eeuw, zou tot twee maal toe een reis maken door bijna heel Azië, een reis die in die tijd jaren kon duren en niet geheel gevaarloos was. Marco Polo deed het echter toch, ondanks de gevaren, en kwam in aanraking met onder andere de grote Khan van het destijds enorm grote Mongoolse rijk, de Chinese Muur, en een onbekend soort schaap dat later naar hem vernoemd zou worden.

Marco schreef nooit zelf iets over zijn avonturen op, maar hij vertelde zijn belevenissen wel door aan een medegevangene waarmee hij een cel deelde in een latere periode van zijn leven. Met Rustichello da Pisa, een romanticus en auteur van verscheidene boeken deelde hij een cel, en wellicht uit verveling ook zijn levensverhaal. Hoe dit precies zit, zullen we zo lezen, want dit lijstje gaat over tien ‘fun facts’ over Marco Polo. Het tot stand komen van zijn biografie hoort daar natuurlijk ook bij. Maar we beginnen bij het begin, de geboorte van deze bijzondere Marco Polo.

10. Marco Polo: zo vader, zo zoon

Marco werd geboren rond 15 of 16 september, in het jaar 1254. Marco’s vader Niccolo was een handelaar met het nabije Oosten en had op die wijze zowel een naam als een groot kapitaal opgebouwd.

Niccolo en diens broer (Maffeo) waren al vóór Marco zelf aan zijn lange reis begon, richting het verre Oosten gerezen, een reis die vader en oom begonnen te ondernemen nog vóór Marco geboren werd (ongeveer acht tot negen maanden voor Marco’s geboorte). Ze keerden pas rond 1269 terug van deze reis, net op tijd voor een veertienjarige Marco om zijn educatie af te ronden. Zijn educatie was breed, maar niet ‘wetenschappelijk’, zo kende hij geen Latijn, de taal van de wetenschap en de kerk, maar wist hij wel alles van buitenlandse valuta, handelen en het sturen van grote handelsschepen.

Afijn, Marco ontmoette zijn vader dus voor het eerst pas rond zijn vijftiende levensjaar. Twee jaar later, op zeventienjarige leeftijd en in het jaar 1271, vertrokken vader en oom tezamen met Marco op eenzelfde reis naar het Oosten. Dit zou dé reis worden waar Marco later beroemd om zou worden. Het was echter geen kort pleziertochtje, want pas in 1295 (vierentwintig jaar later) kwamen ze terug. Die eerste reis zou zo’n 24.000 kilometer beslaan.

Een merkwaardige conclusie die we moeten trekken van deze feiten en reis-data, is dat Marco zijn reisgenoten, zijn vader en oom, nauwelijks kende toen ze voor het eerst vertrokken. Desalniettemin bleven ze al die tijd tijdens hun reis als een gezelschap samen, en wordt er van conflict niet gesproken in de verhalen.

9. Marco Polo: niet de eerste ‘ontdekker’ van het Oosten

Hoewel veel mensen Marco Polo zien als de ontdekker van de Zijde Route, een handelsroute die het Verre Oosten verbond met West Europa, is dit geenszins het geval. Die route, en handel via andere routes, was een veel ouder gebruik dan de tochten die Marco (en zijn vaak ongenoemde vader en oom) maakten.

Marco Polo is wellicht wel de meest beroemde van deze Verre-Oosten Zijde handelaars, daar valt moeilijk over te twisten, maar dit heeft niet per se te maken met de route die hij reisde, meer met de avonturen die hij beleefde, onderweg. Het heeft vermoedelijk ook te maken met het feit dat Marco een auteur vond die zijn verhaal wou opschrijven. Later meer hierover.

Het punt dat we hier willen maken is dat Marco niet de ontdekker was van het Oosten of de Zijde Route. De Franciscaanse monnik Giovanni da Pian del Carpini bijvoorbeeld, bereikte in 1240 al China, ruim twintig jaar vóór Marco. Giovanni wist een audiëntie met de Grote Khan van het Mongoolse rijk te bewerkstelligen, en naast hem waren er nog meer Europese missionarissen die een poging zouden waren, zoals Willem van Rubruck (in de 1250s).

8. Marco Polo: special opp. voor de Mongolen

Tijdens de eerste reis van Marco Polo en zijn vader en oom was het eerste en voornaamste doel handeldrijven (en geld verdienen). Iets dat men in het Westen van Europa graag zag was zijde, edelstenen, specerijen en porselein, maar de familie Polo was niet alleen maar op jacht naar deze waren. Immers, in een machtig land als het rijk van de Mongolen in die tijd was (strekkend van China tot grofweg waar Hongarije nu ligt, en van het meest Noordelijke puntje in Siberië tot de Himalaya), moest je als reiziger de heersende macht wel achter je hebben. Om de grote Khan (destijds Kublai Khan, de kleinzoon van Genghis Khan en net als zijn grootvader een groot veroveraar) gunstig te stemmen, waren Marco en zijn oudere reisgenoten niet alleen handelaren, maar ook missionarissen. Dat moest wel, anders liet de Khan ze niet zomaar rond dwalen in het grote Mongoolse rijk.

Marco zou in de loop der jaren een sterke vriendschappelijke band scheppen met de Grote Khan, en later zou hem dit een speciale reis naar China opleveren, als (vrij ongunstig beschouwde) belastinginner. Als compensatie kreeg Marco wel een ‘paiza’ mee, een gouden tablet dat hem toegang gaf tot de keizerlijke stallen en gebouwen over heel het rijk. Handig, wanneer er snel van hot naar her gereden moest worden. Met dit vroege ‘paspoort’ konden de Polo’s dus overal heen zonder ook maar enige moeite. Nuttig, in een tijd waarin er vrij weinig wettelijke bescherming was (lees gerust: geen) voor reizigers zo ver van huis.

7. Marco Polo: de fantast

Marco zag, op zijn lange reizen, nogal wat vreemde wezens de revue passeren, en niet al deze wezens kon hij ‘accepteren’ als gewone dieren. Hij was daarentegen wel erg geïnteresseerd in deze ‘mythische’ wezens, zoals apen, olifanten en krokodillen (en een nieuw soort schaap). Sommige van de dieren die hij beschreef zijn werkelijk herboren mythische monsters, terwijl anderen simpelweg dieren zijn die we tegenwoordig in Artis terugvinden.

6. Marco Polo: Techniek staat voor niets

Hoewel hij niet de eerste reiziger naar het Oosten was, was Marco wel een van de eersten die nauwkeurig beschrijvingen gaf van Chinese kunst en techniek. Er gaat een legende rond dat Marco de ‘noedels’ uit het Oosten overbracht naar Italië, en zodoende Spaghetti introduceerde. Welnu, dit is een foute legende. Echter, Marco bracht wel vele andere technische wonderen uit China over naar Europa. Neem nu het gebruik van kolen, weinig verspreid in Europa, maar veel gebruikt in China. Marco hielp mee deze praktijk te introduceren. Later, eeuwen later, zou kool een van de drijvers worden van de Industriële Revolutie.

Een andere introductie die we aan Marco te danken hebben (en dus aan de Chinezen) is papieren geld. Verbaasd? In Marco’s tijd werd er al lustig handel gedreven met geldstukken, en ruilhandel was allang verdreven tot de kleinste dorpjes in de achterlijkste gebieden. Maar het geld dat gebruikt werd was nog altijd stukgeld, metalen schijfjes met drukken van koningen of keizers erop. Het Chinese idee om papier te gebruiken was in Europa een totale noviteit, en het duurde overigens nog een lange tijd voordat het echt ‘aansloeg’.

Een derde (vermoedelijk) introductie vanuit China via Marco is het gebruik van glazen brillen. Daarnaast beschreef Marco het Mongoolse postsysteem tot in de puntjes, en dit systeem was een immens en krachtig mechanisme, in staat om een gigantisch rijk als het Mongoolse in staat van paraatheid te houden, in een tijd waarin het snelste landvoertuig zo’n 100 kilometer per dag nog maar nauwelijks haalde!

5. Marco Polo: op het nippertje

Hoewel Marco en zijn reizigers de gouden plak van de Mongoolse Khan hadden, en dus in principe overal vrij waren te gaan en staan waar ze wilden, waren ze niet per se overal even gewenst. Uiteraard waren er vaker dan eens gevaarlijke passages, maar de meest frappante hiervan was wel op hun terugkeer naar Italië. Waarom? Welnu, de Khan vond het eigenlijk helemaal niet zo nodig dat zijn beste vrienden en missionarissen terug keerden naar dit obscure kleine staatje alwaar ze vandaan kwamen. De Khan vond dat ze maar moesten blijven. Echter, Kublai stemde uiteindelijk toch toe, en ze kregen als ‘uitvaarttocht’ de taak een Mongoolse prinses naar Perzië te transporteren via de zee. Ze slaagden hierin, maar het zou Marco’s gevaarlijkste reis tot dan toe worden. Hij en zijn reisgenoten waren een van de weinige overlevers van de stormen op de dodelijke zee overtocht. Ze spoelden aan maar verloren het grootste deel van hun waren en dus een groot deel van hun winst. Gelukkig was er nog genoeg over om een redelijk fortuin mee op te bouwen…

4. Marco Polo: de armoedzaaier

Marco en zijn reisgenoten verloren echter zelfs na die vernietigende storm nog meer van hun handelswaren. Dit kwam omdat ze, door de Mongoolse grens achter zich te laten, ze zonder zijn bescherming in een ietwat vijandig land (Turkije) bevonden. Het was uiteraard toen nog niet Turkije. Ze moesten het koninkrijk Trebizond oversteken en dit trucje kostte hen zo’n 40.000 Gouden Byzantijnse munten. Ook toen was bureaucratie en omkoping nodig om dingen gedaan te krijgen!

Waren ze dus op terugkeer arm? Nee, geenszins. Ze waren nog altijd rijk, alleen net even iets minder rijk dan ze hadden kunnen zijn. Ze hadden hun kapitaal namelijk vernuftig weten te verbergen tijdens de Byzantijnse controles en de stormen op zee, door de edelstenen in de vouwen van hun kleding te naaien. Een eeuwenoude truc die altijd werkt, blijkbaar…

3. Marco Polo: de leugenaar?

Veel van Marco’s tijdgenoten geloofden geen snars van zijn verhalen. Allemaal kul, zo vonden zij (en zo vinden sommige historici tot deze dag toe). Helaas moeten we het doen met de woorden van Marco Polo (geschreven door Rustichello), want meer bewijs dan dat hebben we niet.

Of toch wel? De uitgebreide beschrijvingen van het paleis in Xanadu, de metropool Quinsai (tegenwoordig Hangzjou) en andere wereldwonderen in de Oriënt waren simpelweg té fantastisch voor zijn tijdsgenoten, en met reden werden de verhalen met een korrel zout genomen, want Marco Polo’s biograaf Rustichello stond bekend als horror schrijver. We weten dus met geen enkele zekerheid welke delen van Marco’s biografie waargebeurd zijn en welke verzinselen zijn. En het mooie moet nog komen. De legende wil dat Marco op zijn sterfbed heeft gezegd: “En ik heb nog niet eens de helft verteld van wat ik gezien heb!”

2. Marco Polo: de laatste reiziger van de zijde route

Natuurlijk was Marco niet de laatste handelaar die langs de zijde route reisde. Maar het feit wil wel dat Kublai Khan vlak na Marco’s terugkeer stierf. Dit stuurde het Mongoolse rijk in een periode van chaos, en dit vermoeilijkte de mogelijkheid van vrij reizen voor handelaren aanzienlijk. Of het anderen werkelijk weerhield van reizen, in ieder geval wel Marco zelf. Hij spendeerde de laatste twee decennia van zijn leven in Venetië en verliet, zo wil het verhaal, zelfs deze kleine stadstaat niet één maal (vrijwillig) in die periode.

1. Marco Polo: de nasleep

Marco liet het schrijven van zijn verhaal over aan de auteur Rustichello da Pisa, die hij ontmoette toen hij in 1298 door het Genese gevangen werd genomen. In 1299 werd Marco vrijgelaten van deze gevangenschap, en keerde terug naar Venetië. Hij wist in zijn latere leven overigens nog te trouwen met Donata Badoer, en drie dochters te produceren.

In 1323 werd het duidelijk dat Marco zijn bed niet meer uit kon wegens ziekte. In Januari 1324 stierf hij, hartje winter, op een leeftijd van 69 jaar. Maar Marco werd niet snel vergeten. Hij is altijd een inspiratie gebleven voor andere ontdekkingsreizigers, onder andere de albekende Christoffel Columbus.

Er is nog veel meer te ontdekken aan Marco Polo, we hebben hier slechts een puntje van de ijsberg laten zien. Zo zijn er kleine feitjes die we hier even hebben overgeslagen, als: 1) Er is een schaap vernoemd naar Marco Polo, het Marco Polo schaap, dat door Marco Polo werd beschreven tijdens zijn reizen door Pamir (in de Himalaya ’s), in 1271. 2) In memoriam van Marco Polo vernoemde James Smith zijn klipper (drie-mast zeilschip) naar Marco Polo. Hij zette in 1851 het record met dit schip door ermee binnen zes maanden rondom de aarde te zeilen. 3) Het vliegveld van Venetië is genaamd “Marco Polo”. 4) Er is een waterspel vernoemd naar Marco Polo, een soort van tikkertje.

Afijn, en nog veel meer! Er zijn tal vertalingen van de Verhalen van Marco Polo, waag er eens een blik in, als dit artikel je heeft geïnspireerd.