Top 10 Grootste Misvattingen over de Geschiedenis

Er zijn heel wat misvattingen, misconcepties en broodje-aap verhalen die, ondanks hun onwaarheid, toch rond blijven zingen. Ook al heeft wetenschappelijk onderzoek kunnen aantonen dat iets niet of juist wel zo is, sommige semiwetenschappelijke verklaringen zijn hardnekkiger en overtuigender dan wetenschappelijk bewijs. Ondanks herhaaldelijk gezeur van geleerden blijven de meeste mensen bijvoorbeeld een wc-bril vies vinden, terwijl een algemeen gebruikt toetsenbord totaal onschadelijk gevonden wordt. Ze moesten eens weten…

Afijn, wij doorsnee mensen zijn (meestal) niet bewust onwetend; we hebben de meeste misvattingen simpelweg opgedaan omdat mensen om ons heen deze misvattingen ons hebben toevertrouwd. Waarom zou je niet aannemen wat je klasgenote als ‘fun fact’ vertelde gisteren, of wat je collega op het werk beweerde te hebben gehoord op televisie? (Overigens zijn ook je klasgenoot en collega er zeer waarschijnlijk heilig van overtuigd, want deze misvattingen worden vaak genoeg ook via televisie verspreid!).

Als we aan alles moeten gaan twijfelen, dan houden we niet veel tijd meer over in ons doorsnee leven om andere dingen te doen. Daarom is het dus in de meeste gevallen erg gezond en tijdsefficiënt om gewoon aan te nemen wat anderen zeggen. Grote kans ook dat ze in veel gevallen gelijk hebben. Echter, soms niet.

Sommige van onze opvattingen zijn zo ingebakken dat bijna niemand ze meer verdenkt van valsheid. En toch zijn sommige opvattingen zo vals als maar kan. Een kleine selectie uit een grote lijst aan misvattingen is hier beschreven, zodat je in ieder geval in deze specifieke gevallen kan zeggen ‘nee, dat is echt niet zo, ga het maar eens nazoeken!’. Tien tegen één overtuig je er niemand mee, totdat je met wetenschappelijke artikelen gaat dreigen (en zelfs dan raken sommige mensen niet overtuigd).

Afijn, beschouw deze lijst voornamelijk als zelfverrijking, en als het een beetje mee zit, kan je er ook nog anderen mee verrijken. In ieder geval is het leuk materiaal voor een lange rit in de lift.

Dit deel van deze misvattingen-special bevat tien misvattingen over geschiedenis en tien misvattingen uit de natuurwetenschappelijke wereld (zoals natuurkunde, wiskunde, materiaalkunde en ga zo maar door). In een later deel zullen we ingaan op biologie, natuurwetenschappen en gezondheid!

10. Levensverwachting in de middeleeuwen

In de middeleeuwen werden mensen gemiddeld maar zo’n dertig jaar oud.

Dit wijdverspreide geloof is fout. Het geeft een verkeerde indruk. Wellicht was de officiële levensverwachting van een middeleeuwse baby bij geboorte wel 30 jaar, maar dat betekent geenszins dat de meeste mensen rond hun 30ste stierven. Je moet er namelijk rekening mee houden dat een groot deel van de kinderen in die tijd stierf aan kinderziekten of zelfs in het kraambed.

Wanneer je de levensverwachting bekijkt van een middeleeuwer op zijn twintigste levensjaar, zie je namelijk een heel ander plaatje. De meeste kinderziektes zijn rond het twintigste levensjaar voorbij, en wanneer je die eerste twee decennia hebt overleefd, maak je een aanzienlijk grotere kans om hogere leeftijden dan 30 te bereiken. De gemiddelde levensverwachting in de middeleeuwen voor 20-jarigen was dan ook ongeveer 64 jaar. Dat is maar liefst 33 jaar meer dan wat de meeste mensen geloven als ze aan de 30-jarige levensverwachting bij geboorte denken!

9. Gehoornde Vikinghelmen

Vikingen hadden hoorns op hun helmen.

We kennen allemaal het beeld wel: de bebaarde, woeste, bloeddorstige Viking met een enorme bijl in zijn hand, een rond schild in de ander, en een conische helm met twee hoorns eraan op zijn hoofd. Angstaanjagend, wellicht, maar nogal een vals beeld. Ten minste, wat betreft de helm (de strijdbijl en het ronde schild behoren overigens wel tot de standaarduitrusting van een Viking).

Het beeld van een gehoornde Viking komt eigenlijk voor het eerst in onze geschiedenis voor in de scenografische voorstelling van de opera “Der Ring des Nibelungen” van Richard Wagner (in 1876, zo’n 9 eeuwen na de hoogtijdagen van de Vikingen, nota bene!). Historisch gezien zijn er wel volkeren geweest in Europa die gehoornde helmen droegen, maar het waren niet de Vikingen die dit deden.

In een afbeelding van de Slag om Verona (312 AD) stonden de Germaanse Cornuti vooraan in de gelederen, en zij worden afgebeeld met gehoornde helmen. In de migratieperiode (de periode waarin veel volkeren van locatie veranderden, in de tijd dat het Romeinse Rijk ineenstortte, rond 500 AD), werden er in Öland (Zweden) afbeeldingen van krijgers gevonden met helmen die gehoornd waren, evenals in Kent (Verenigd Koninkrijk) en Oost Sussex.

Het lijkt er echter op dat deze hoofddeksel-rage uit de mode raakte aan het eind van de migratieperiode, ruim voordat de Vikingen ontwaakten en Europa onveilig begonnen te maken. Er is een kans dat er een overlap is tussen het rituele gebruik van gehoornde helmen in Germaanse volkeren en de opkomst van de Vikingen.

Echter, Vikingen zelf gebruikten zulke helmen nooit in een daadwerkelijke strijd. Laten we even wel wezen, het is erg onpraktisch, zo’n helm, sinds de vijand er handig gebruik van kan maken, de hoorns kan aanvatten en je gemakkelijk naar de grond kan trekken. De Vikingen waren meesters in de strijd, en hadden zo’n onhandigheid echt niet getolereerd in hun eigen uitrusting!

8. Zwaar harnas

De platen harnassen van de ridders in de latere middeleeuwen, die ter vervanging van de maliënkolder (een harnas gemaakt uit duizenden ijzeren ringetjes) werden gedragen, waren zo zwaar dat ridders zich nauwelijks konden bewegen en in hun paarden gehesen moesten worden.

Deze misconceptie wordt ondersteund door films uit Hollywood waarin ridders te paard worden gehesen door trollies omdat ze het zelf niet voor elkaar krijgen. Echter, een platenharnas is lichter dan een maliënkolder (die naast de duizenden ringetjes ook een zeer dikke onderlaag aan leren bescherming vereiste), en tevens is de distributie van het gewicht consistenter over het hele lichaam.

Een maliënkolder brengt het grootste deel van het gewicht over op de schouders van de drager. Een platenharnas verspreidt het gewicht over alle ledematen en was dus een verbetering wat betreft gewicht. Het totale gewicht van een platenharnas was zo’n 15 tot 25 kilogram (afhankelijk van het formaat van de drager, uiteraard) en het liet de drager volledige flexibiliteit om te springen, rennen en zelfs dansen (hoewel dat laatste zelden nodig was tijdens een veldslag).

Het harnas waar veel mensen aan denken bij middeleeuwse bepantsering is het gespecialiseerde harnas dat ridders gebruikten tijdens het steekspel. Dit was een zeer gespecialiseerd harnas dat inderdaad de beweging van de drager beperkte en tot 50 kilo kon wegen. Dit was echter geenszins het harnas dat ridders droegen in de strijd tegen de vijand! Het was enkel om de dames te verleiden!

7. De aarde is plat

Domme middeleeuwers dachten dat de aarde plat was, totdat Christopher Columbus het tegendeel bewees en in het proces Amerika ontdekte.

Er zijn een aantal problemen met dit algemene geloof. Laten we beginnen met het meest frappante: middeleeuwse Europeanen geloofden geenszins dat de aarde plat was. Er was al sinds de oude Griekse hoogtijdagen (de dagen van Plato en Aristoteles) bekend dat de wereld bolvormig was. Ten minste, onder de intelligentsia was dit bekend; de gemiddelde boer kon het geen moer schelen of de aarde plat of rond was, zolang de oogst maar goed was.

De wetenschappers van die tijd wisten dus al dat de wereld rond was, en het was dan ook niet dat idee dat Christopher zo moeilijk verkocht kreeg. Het dispuut ging met name om de afstand ofwel de grootte van die bol. Columbus dacht namelijk dat Indonesië veel dichterbij zou liggen (de bolvorm was volgens hem dus aanzienlijk kleiner).

Hij had hier uiteraard geen gelijk in, maar heeft in het proces toch Zuid-Amerika ontdekt. En dat was zeker een groot geluk voor hem, want hij had met zijn scheepsvoorraden nooit Indonesië kunnen bereiken via de grote oceaan!

6 en 5. Columbus heeft Amerika ontdekt

Columbus was de eerste Europeaan die vaste voet op Amerikaanse bodem zette.

We blijven even bij wereldontdekkingen, en met name bij Columbus. We zagen in de vorige misvatting al dat Columbus de grootte van de wereldbol aardig mis had geschat. Echter, het leverde wel de ontdekking van Zuid-Amerika op. Dat valt niet te ontkennen.

Wat wel te ontkennen valt is a) het feit dat Christopher de eerste was en b) dat hij voet zette op Amerikaanse grond.

Ten eerste was Christopher niet de eerste Europeaan (uiteraard liepen er toen al lang indianen rond!). De eerste Europeaan was een IJslander genaamd Leif, de zoon van de beter bekende Erik de Rode, de ontdekker van Groenland. Leif zette de ontdekking van zijn vader voort en hij en zijn bemanning zijn ruim vijf eeuwen vóór Christopher al in Amerika geweest. New Foundland, om precies te zijn, in Noord-Amerika (Canada).

We mogen dus in principe wel zeggen dat Columbus (en zijn mannen) de eersten waren die Zuid-Amerika ontdekten. Toch?

Eigenlijk zelfs dat niet, want Christopher en zijn bemanning zijn op de eerste tochten naar Amerika nooit écht op Amerikaanse gronden geweest. Op 12 oktober 1492 landde Columbus op een van de eilanden in de Caribische Zee. Hij was daarmee de ontdekker van de Caribische eilanden, maar niet zozeer van Amerika.

Columbus de ontdekker van (Zuid-)Amerika noemen is een beetje als beweren dat de ontdekker van Java ook Australië heeft ontdekt. Het ligt allemaal wel ‘dicht’ bij elkaar, maar het een is niet het ander!

Echter, we hoeven Columbus niet helemaal eerloos achter te laten. Zijn reis heeft wel degelijk de poorten tot Amerika geopend. Hij was de eerste die sinds eeuwen de reis over de Atlantische Oceaan aandurfde, en de eerste die de overkant bereikte (ook al wist hij niet direct het vasteland te bereiken). Hij heeft dus op indirecte wijze wel degelijk Amerika ontdekt!

4. “Laat ze dan cake eten!”

Marie Antoinette werd geconfronteerd met het feit dat de Parijzenaren het zó armoedig hadden, dat ze geen brood meer konden kopen. Er was een tekort aan brood en mensen stierven op straat aan hongersnood. Hierop grapte de welgestelde dame: “Dan eten ze toch cake!”

Deze vrij onsympathieke uitdrukking, die vaak wordt gebruikt om aan te tonen hoe wreed en oneerlijk de adel in het Frankrijk vlak voor de Franse Revolutie was, is in werkelijkheid helemaal niet waar gebeurd. De uitspraak werd opgeschreven door Rousseau in zijn boek “Confessies”, en in de tijd dat hij de uitspraak opschreef, was Marie Antoinette zelf slechts tien jaar oud. Zelfs al had ze het werkelijk gezegd, hoeveel waarde moeten we hechten aan een uitspraak van een tienjarige?

De meeste historici geloven dat Rousseau de uitspraak zelf heeft verzonnen, of dat het gezegd werd door Maria Theresa, de vrouw van Lodewijk de veertiende, de Zonnekoning (degene die de adel in een verarmde toestand achterliet door belachelijke hoeveelheden geld uit te geven aan extravagante paleizen, kunst en feesten).

Overigens is de officiële uitspraak niet zozeer ‘dan eten ze toch cake’, maar ‘Qu’ils mangent de la brioche’, oftewel ‘laat hen dan brioche eten’. Brioche is niet echt een cake, maar meer een rijk soort brood.

Afijn, Marie Antoinette was niet erg geliefd (noch bij de gewone bevolking, noch, blijkbaar, bij Rousseau). Deze uitspraak paste perfect in haar reputatie als een hartvochtige en onsympathieke heks.

3. Napoleon de dwerg

Napoleon Bonaparte was een kleine man.

Een misvatting die vaak wordt toegeschreven aan keizer Napoleon is dat hij klein van statuur was. Dit lijkt ook het geval op schilderijen die van hem zijn gemaakt. In feite was Napoleon helemaal niet klein; hij was zelfs een tikkeltje groter dan de gemiddelde Franse man van die tijd.

Het misverstand kan zijn ontstaan door een meetfout, of liever, een vertalingsfout in de meting. Na de dood van de keizer in 1821 werd zijn lengte opgeschreven als 5 voet en 2 inches. Dit waren echter Franse voeten, en omgerekend naar Engelse maatstaven was hij dus 5 voet en 7 inches, ofwel 1.69 meter. Voor die tijd was dat geenszins absurd klein (zelfs tegenwoordig is dit een ‘redelijke’ lengte, hoewel het gemiddelde voor een man tegenwoordig rond de 1.80 ligt).

Een andere reden voor de misvatting kan zijn dat Napoleon bijna altijd en overal werd begeleid door zijn imperiale garde, en deze selecte groep bewakers werd specifiek geselecteerd op statuur. Zo’n contrast is natuurlijk niet te overkomen.

2. De War of the Worlds

Toen op de radio het hoorspel van het boek ‘The War of the Worlds’ door auteur H.G. Wells werd uitgezonden in Amerika, brak er een landelijke chaos en paniek uit, omdat iedereen dacht dat er werkelijk een oorlog was uitgebroken.

Dit is nogal een overdreven uitleg van wat er werkelijk gebeurde. Er was slechts een selecte groep mensen die überhaupt naar de uitzending luisterde, laat staan in paniek raakte. Er zijn inderdaad een aantal meldingen geweest van mensen die de politie belden om meer informatie, en er is ook een kleine toename geregistreerd in de noodoproepen, hoewel dit meer werd opgeklopt door de media de dag na de uitzending dan werkelijk waar was.

De kranten waren in die tijd nogal in competitie met de nieuw opkomende radio en zagen hun kans dus schoon om hun concurrent zwart te maken. Echter, uiteindelijk bleek het hele debacle niet zozeer een slechte zaak voor de radio als wel een enorme advertentiestunt. Men begon in te zien dat iets horen veel echter was dan iets lezen! De radio was in opkomst, de krant in neergang. Ten minste, tot de televisie zijn intrede deed…

1. Albert Einstein slecht in wiskunde

Albert Einstein heeft in zijn schooltijd onvoldoendes gekregen voor wiskunde.

We kennen allemaal de briljante uitvinder van de relativiteitstheorie, Albert Einstein, en weinig mensen durven te beweren dat ze slimmer zijn dan hij. En toch is er een algemeen geloof dat hij op de middelbare school slecht was (of in ieder geval slecht scoorde) in wiskunde.

Dit is echter niet zo, en Einstein zelf zegt dit: “I never failed in Mathematics. Before I was 15 I had mastered differential and integral calculus” (“Ik heb nooit in wiskunde gefaald. Voor ik 15 jaar was, beheerste ik al differentiaal- en integraalvergelijkingen.”). Afijn, wat hij niet vermeldt is dat zijn eerste poging om tot de Zwitserse Polytechnische school (destijds de universiteit voor techneuten) te komen, faalde. Hij was toen overigens wel twee jaar jonger dan zijn medeklasgenoten en scoorde nog altijd bijzonder goed in de wiskundige en natuurkundige delen van de toelatingstest.