Er zijn verschillende perioden geweest in de honderden miljoenen jaren oude geschiedenis van het leven op aarde, waarin zo goed als alle levende organismen in één klap werden uitgeroeid. Zo’n gebeurtenissen noemt men massa-extincties. De bekendste is waarschijnlijk het uitsterven van de dinosaurussen en van (bijna) alle andere diersoorten door een meteorietinslag, ongeveer 65 miljoen jaar geleden. Vele andere massa-extincties vonden plaats in de loop van de geschiedenis. Steeds scheelde het geen haar of alle leven op aarde was voorgoed verdwenen. Het waren niet altijd meteorieten die de oorzaak vormden van een massa-extinctie. Ook vulkaanuitbarstingen, supernova’s, klimaatveranderingen en het verschijnen van andere diersoorten leidden tot het massaal uitsterven van dieren en planten. Een massa-extinctie markeerde het einde van een geologisch tijdperk en het begin van het volgende tijdperk, bijvoorbeeld de overgang van het Perm naar het Trias en van het Ordovicium naar het Siluur.
Hieronder een lijstje van 10 bekende massa-extincties die het aardse leven bijna verwoestten.
De grote oxygenatie verstikte bijna de wereld
Doc. RNDr. Josef Reischig, CSc.
Waarschijnlijk had de allereerste massa-extinctie in de geschiedenis, die zo’n 2,5 miljard jaar geleden plaatsvond, te maken met de zogenaamde ‘grote oxygenatie’ van de aarde.
Oorspronkelijk bevatte de aardse atmosfeer heel weinig zuurstof. Dat vormde geen probleem voor de anaerobe bacteriën die toen al op aarde leefden. Zuurstof is immers een giftige stof voor deze bacteriën.
De eencellige organismen evolueerden verder en stilaan verschenen de eerste cyanobacteriën op de wereld. Cyanobacteriën, ook wel blauwalgen genoemd, halen hun energie uit het licht van de zon. Als bijproduct produceren ze zuurstof. Deze ‘beestjes’ deden het goed, vermenigvuldigden zich naar hartenlust en zonden steeds meer zuurstof in de aardse atmosfeer. Niet goed voor de anaerobe bacteriën, die ‘vergiftigd’ werden door de zuurstof en massaal stierven. De zuurstof in de atmosfeer reageerde echter ook met de aanwezige broeikasgassen, zoals methaan en koolstofdioxide. De concentratie broeikasgassen verminderde, met als gevolg een sterke afkoeling van de aarde. Deze wereldwijde afkoeling werd bijna fataal voor de cyanobacteriën zelf.
De massa-extinctie op het einde van het Ediacarium
Verisimilus/wikimediacommons
Dit was een van de eerste massa-extincties die het leven op aarde trof. Ze vond ongeveer 540 miljoen jaar geleden plaats. In die periode leefden er al meercellige organismen op onze wereld, waaronder de zogenaamde ‘Ediacarische biota’. Deze organismen kregen echter concurrentie van de eerste zogeheten metazoa: de eerste dieren. De nieuwe diersoorten hadden een enorme invloed op het bestaande ecosysteem, wat waarschijnlijk fataal werd voor de Ediacarische biota.
De Ordovicium-Siluurmassa-extinctie
Moussa Direct Ltd.
De op een na grootste massa-extinctie in de aardse geschiedenis moeten we situeren tussen 447 en 444 miljoen jaar geleden. Deze gebeurtenis markeert het einde van het Ordoviciumtijdperk en het begin van het Siluur. De massa-extinctie trof zowat 85% van alle mariene diersoorten, waaronder diverse soorten trilobieten (geleedpotige zeedieren) en brachiopoden (armpotigen).
De echte oorzaak van deze massa-extinctie is niet helemaal duidelijk. Paleontologen denken aan een afkoeling van de aarde, een ijstijd waarin grotere ijskappen ontstonden en de oceanen kleiner werden. Ook een zogenaamde gammaflits, een enorme hoeveelheid gammastraling afkomstig van een imploderende ster, zou een oorzaak kunnen zijn. Zo’n gammaflits zou de ozonlaag rond de aarde sterk beschadigen en de levende organismen blootstellen aan intense ultraviolette straling.
De laat-Devonische massa-extinctie
Wilson44691/wikimediacommons
Op het einde van het Devoontijdperk, ongeveer 360 miljoen jaar geleden, vond er opnieuw een massa-extinctie plaats. Het was alweer een massa-extinctie met een enorme impact op het leven op aarde. Zowat 75% van alle levende soorten verdween definitief van de aardbodem. Insecten en planten bleven grotendeels gespaard. Vooral de talrijke koraalsoorten die in het Devoon welig tierden in ondiepe zeeën, werden zwaar getroffen. Het zou nadien nog minstens 100 miljoen jaar duren voordat er opnieuw koraalriffen voorkwamen met een grootte zoals in het Devoon.
Alweer tasten wetenschapsmensen in het duister wat betreft de oorzaak van de laat-Devonische massa-extinctie. Een mogelijke verklaring zou de opkomst van de planten zijn, die door fotosynthese koolstofdioxide (een broeikasgas, zoals alom bekend) uit de atmosfeer haalden. Wegens de vermindering van de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer daalde wereldwijd de temperatuur en zakte de zeespiegel, wat fataal werd voor soorten die in warm zeewater leefden.
De Perm-Trias-massa-extinctie
NASA
Niet minder dan 96% van alle zeedieren en 70% van alle landdieren stierven uit tijdens de Perm-Trias-massa-extinctie. Dit gebeurde zo’n 252 miljoen jaar geleden. Deze grootschalige extinctie duurde relatief kort: in ‘slechts’ 1 miljoen jaar was een groot deel van de aardse fauna en flora weggeveegd. Het was de grootste klap die het leven op aarde moest incasseren gedurende haar lange geschiedenis. Nadien duurde het nog 10 miljoen jaar voordat het leven op onze planeet zich min of meer had hersteld.
Wetenschappers breken zich nog steeds het hoofd over de oorzaak van deze grootste massa-extinctie aller tijden. Aan diverse verklaringen wordt gedacht. Een meteorietinslag op het huidige Antarctica behoort tot de mogelijkheden. Een enorme supernova in het heelal, een ontploffende ster op relatief korte afstand van de aarde, kan de ozonlaag van de aarde weggevaagd hebben. Vulkanische uitbarstingen die een verduistering van de atmosfeer tot gevolg hadden, vormen een andere mogelijke oorzaak van deze massa-extinctie.
De Trias-Jura-massa-extinctie
Smokeybjb/wikimedia commons
Op het einde van het Triastijdperk, ca. 200 miljoen jaar geleden, halveerde het aantal diersoorten op aarde. Van alle mariene families stierf zo’n 20% uit. Op het land verdwenen alle Crurotarsi (alle archosauria behalve de dinosauriërs), veel overgebleven therapsiden en veel grotere soorten amfibieën.
De oorzaak van deze massa-extinctie is niet bekend. Allerlei theorieën over de oorzaak van deze massale uitroeiing doen de ronde. Was het een meteorietinslag? Toegenomen vulkanisme? Een geleidelijke of snelle verandering van het klimaat? De paleontologen tasten in het duister. Feit is echter dat op minder dan 10.000 jaar tijd enorm veel soorten voorgoed uitstierven, waaronder grote amfibieën en talrijke koraalsoorten.
De Krijt–Tertiair-massa-extinctie
Donald E. Davis/NASA
Als deze massa-extinctie er niet was geweest, hadden er mogelijk nog dinosauriërs op aarde rondgelopen en was er van de mens geen sprake geweest. De Krijt-Tertair-massa-extinctie, ook wel K-T-massa-extinctie genoemd, vond ca. 65 miljoen jaar geleden plaats. Niet alleen de dinosauriërs stierven uit. Ongeveer 70% van het aardse leven legde er het loodje bij neer. De K-T-extinctie betekende ook het einde van de ammonieten en van grote zeereptielen. Alleen heel kleine zoogdieren overleefden, die in het tertiaire tijdperk verder zouden evolueren tot een dominante orde. De K-T-extinctie duurde geologisch gezien heel kort: slechts enkele tienduizenden jaren.
De meest verkondigde oorzaak van de K-T-extinctie is een meteorietinslag. Een enorme meteoriet met een doorsnede van zo’n 10 kilometer zou ingeslagen zijn op het huidige Mexicaanse schiereiland Yucatan. Door de inslag kwamen enorme hoeveelheden stof in de atmosfeer terecht, wat het zonlicht verduisterde en het leven op aarde voor een groot deel vernietigde.
Een supernova in het Plioceen
NASA, ESA, and G. Bacon (STScI)
Een supernova, de spectaculaire explosie van een ster, gaat gepaard met het uitzenden van een enorme hoeveelheid licht en elektromagnetische straling. Deze straling is schadelijk voor de ozonlaag, de atmosferische laag die de aarde beschermt tegen het ultraviolette licht van de zon. Wetenschappers vonden bewijzen dat de ozonlaag van de aarde bijna verwoest werd op een bepaald tijdstip in de voorbije 10 miljoen jaar. De oorzaak zou een supernova geweest zijn in stersystemen die zich op dat ogenblik relatief dicht bij de aarde bevonden (‘slechts’ 400 lichtjaar of minder, een peulschil naar astronomische begrippen). Welke ster er precies verantwoordelijk was voor de vernietiging van de aardse ozonlaag is nog niet bekend.
Het massaal uitsterven van grote zoogdieren op het einde van de laatste ijstijd
Mauricio Antón/wikimedia commons
Tijdens de laatste ijstijd (110.000 tot 11.000 jaar geleden) leefden er grote zoogdieren op aarde, die zich goed hadden aangepast aan de koude. Een typisch voorbeeld is de mammoet. Een geleidelijke klimaatverandering zorgde er echter voor dat een flink deel van deze grote zoogdieren uitstierven. Toch was de opwarming van het klimaat niet de enige oorzaak van deze lokale massa-extinctie. Ook de mens liep toen al rond op onze planeet. Paleontologen houden er rekening mee dat de menselijke jacht op deze grote zoogdieren mee heeft bijgedragen tot het uitsterven van diverse soorten, waaronder de mammoet.
Is er opnieuw een massa-extinctie op komst?
De menselijke activiteit op aarde heeft een enorme impact op het ecosysteem. We zijn dankzij onze kennis en vindingrijkheid heel goede jagers en vissers. Voor de huid, voor het ivoor, voor de hoorn of voor het plezier doden we zonder pardon leeuwen, olifanten, neushoorns en nog veel andere dieren. We hebben er geen moeite mee om duizenden tonnen vis uit de zee te halen, veel meer dan enige andere roofdiersoort op aarde zou kunnen. Nog nooit in de lange geschiedenis van het leven op aarde stierven diersoorten uit aan zo’n ongelooflijk tempo.
We vernietigen bossen, hakken regenwouden om, verontreinigen zeeën en rivieren, en sturen enorme hoeveelheden broeikasgassen (vooral koolstofdioxide en methaan) de atmosfeer in. De toenemende broeikasgassen in onze atmosfeer zorgen voor een opwarming van de aarde en doet ijskappen en gletsjers afsmelten. De impact van deze klimaatverandering zal enorme gevolgen hebben voor alle leven op onze planeet.
Petr Štefek/wikimedia commons
Het is aan de mens om tijdig in te grijpen en onze politieke leiders ervan te overtuigen dat we stilaan maar zeker het leven op aarde, ook het menselijk leven, aan het vernietigen zijn. Anders stevenen we af op de zoveelste massa-extinctie in de geschiedenis. Erger nog: dit zou een massa-extinctie zijn die de mens zelf heeft veroorzaakt….
