Top 10 Oudste Universiteiten

School. Wie gaat er nu graag naartoe? Ik wil niet zeggen dat er helemaal niemand op aarde is die niet graag naar school gaat, maar over het algemeen zijn de meeste jongeren, in Nederland ten minste, niet naar school te slaan. En dat terwijl het gratis is, de staat verzorgt. Geheel in tegenstelling tot het hogere onderwijs, merkwaardig genoeg. Dat kost klauwen met geld, en toch willen talloze studenten wél naar de universiteit. Er moet dus toch wel iets aantrekkelijks zijn aan universiteiten.

Wat dacht je van een universeel erkent diploma. Dat telt zeker mee. Dat diploma en die universele erkenning, echter, is niet van de ene op de andere dag ontstaan. Het instituut ´universiteit´ is nog helemaal niet zo oud, in ieder geval niet in de vorm waarin wij haar kennen. Het woord Universiteit is afkomstig van het Latijnse ‘universitas magistorum et scholarium’. Een mondvol, maar dat betekent gewoon ‘een gemeenschap van leraren en wetenschappers’. De term werd, hoewel het Latijns de taal was van de Romeinen die vele eeuwen daarvoor leefden, pas in 1088 gebruikt door de Italiaanse Universiteit van Bologna, bij haar eigen stichting. Vóór die tijd waren er wel al ‘scholen’ waarin geleerden (doorgaans monniken) bepaalde (religieuze) onderwerpen bestudeerden, desalniettemin waren dit geen complete universiteiten. In ieder geval werden ze niet zo genoemd! De universiteit als zodanig is dus nog geeneens één millennium oud. Of, je zou kunnen zeggen dat het maarliefst een millennium oud is. Het glas is half vol of half leeg. Maar welke andere instelling die wij tegenwoordig nog kennen en nog ‘in bedrijf’ is heeft een voorgeschiedenis van (bijna) een millennium? De democratie zoals wij haar kennen zeer zeker niet. Ook het ‘vennootschap’, waarvan wordt gezegd dat de VOC in Nederland de eerste in haar soort was, is nog geen halve millennium oud. Afijn, er zijn dus weinig internationaal voorkomende instituten en instellingen die zo lang bestaan als de ‘universiteiten’. Maar wie waren nou precies de pioniers?

Voordat ik start met de lijst moet ik nog even toelichten wat een universiteit is (en wat niet) volgens dit lijstje. De lijst is opgemaakt uit universiteiten die in Europa zijn gesticht, want de zogeheten universiteiten van elders zijn in hun werking vaak compleet anders dan wat wij onder een universiteit begrijpen. Ook de academica uit de Griekse en Romeinse oudheid vallen om deze reden af. Het zijn wellicht wel scholen geweest met een hoop geleerde koppen erin en eromheen, maar het is niet te begrijpen als ‘universiteit’ zoals wij die kennen, met een centraal curriculum, diploma’s en gestructureerde lesprogramma’s. Daarnaast moet de universiteit vanaf de dag van zijn stichting ononderbroken zijn. Sommige universiteiten hebben een eeuw of twee ‘stil gelegen’, zoals de universiteit van Parijs (tussen 1793 en 1896). Dus, voor we beginnen, wat is nu precies een universiteit volgens deze lijst? Het is een soort wetenschappers gilde waar zowel studenten als wetenschappers samenkomen om non-beroepsgerelateerde onderwerpen te leren en studeren, met de macht om diploma’s uit te delen aan haar participanten. En ze moet al die tijd haar deuren open hebben gehouden (met uitzondering van feestdagen).

10. De universiteit van Combria, in 1290

Combria ligt in Portugal, nabij Lissabon. Oorspronkelijk was dit geen universiteit maar simpelweg een studium generale (Estudo Geral). Echter, in 1290 vonden de Portugese wetenschappers dat het tijd was om hun instituut officieel een niveau hoger te brengen. Ze schreven een koninklijk handvest genaamd ‘Scientiae thesaurus mirabilis’, dat gedateerd werd op 1 maart 1290 en koning Dinis was de koning die uiteindelijk zijn goedkeuring onder het manifest zette. De datum van het handvest verbergt overigens dat de Portugezen al sinds 1288 bezig waren hun universiteit ‘erkend’ te krijgen. Er was toentertijd echter toestemming nodig zowel van de koning als van de paus, en die kwam pas in 1290, in Augustus. Het was Paus Nicolaas de vierde, mocht het je iets zeggen.

Hoewel ‘slechts’ nummer tien op deze lijst, is dit desalniettemin de oudste nog steeds bestaande (actief gebruikte) universiteit van Portugal, en bovendien nog altijd een van de grootsten. Zoals een universiteit toentertijd hoorde te hebben, heeft deze universiteit een Latijnse naam, namelijk: Universitas Conimbrigensis. Dat is simpelweg Latijns voor ‘universiteit van Combria’, maar het klinkt veel mooier. Tegenwoordig zijn er bijna 20.000 studenten aanwezig in deze universiteit. 1663 professoren (in 2008) zijn aanwezig om deze studenten iets bij te brengen.

9. Universiteit van Macerata, óók in 1290

In Vaticaanstad, toentertijd de Kerkelijke Staat genaamd en strekkend over de Italiaanse provincies Romagna, Marche, Umbria en Lazio, werden aan de lopende band universiteiten gesticht. Dit is de eerste universiteit in Vaticaanstad in deze lijst, maar er zijn eerdere geweest. Hoe dan ook, de Universiteit van Macerata werd in 1290 gesticht en haar officiële Italiaanse naam is Università degli Studi di Macerata. Je begrijpt het al, ze was geplaatst in de stad Macerata.
De universiteit heeft tegenwoordig zo’n 11.000 studenten.

8. Universiteit van Valladolid, in 1241

We moeten bijna een halve eeuw terug in de tijd om de volgende kandidaat op de lijst te vinden. Het is tevens de eerste universiteit van Spanje in deze lijst, maar niet de laatste keer dat Spanje genoemd wordt. Om het eenvoudig te houden, dat betekent dus dat Spanje nog oudere universiteiten in deze lijst heeft staan!

Daar moet ik overigens even een kanttekening bij plaatsen. Namelijk, tijdens de stichting van de universiteit was het niet Spanje, maar het koninkrijk van Castille waar de universiteit haar wortels vond. Later werd dit pas deel van het koninkrijk Spanje. De Universiteit van Valladolid werd gesticht in de stad Valladolid in de provincie Valladolid (tja, originaliteit was ver te zoeken die tijd). De universiteit dankt haar bestaan aan de verplaatsing van een andere universiteit, namelijk de Universiteit van Palencia. Deze werd tussen 1208 en 1212 gesticht door Koning Alfonso de 8ste van Castille.

Veel oude universiteiten hebben een motto, en zo ook de universidad de Valladoid (haar officiële naam). Het motto is Sapientia Aedificavit Sibi Domvm. Nou weten de meesten van ons nog niets. De vertaling zal ik dan ook maar meteen verklappen: het betekent ‘kennis heeft zijn huis gebouwd’ (vrij vertaald). Met andere woorden, dit is de locatie van kennis. Niet echt bescheiden, maar goed, het was dan ook een van de eerste universiteiten van die tijd.

Met meer dan 32.000 studenten en over 2.000 docenten is het een vrij grote universiteit, maar geenszins een van de grootsten.

7. Universiteit van Siena, in 1240

Het lijkt wel of universiteiten in clusters ontstaan. Ongeveer één jaar voor de stichting van de Universiteit van Valladolid ontstond officieel de Universiteit van Siena in, precies, de commune Siena. Het ligt in ons hedendaagse Italië, in de regio die voor velen bekend staat als Toscane. Toentertijd was dit nog de Republiek van Siena. Op 7 november 1990 werd het 750-jarige bestaan gevierd. Inmiddels zijn we bijna bij het 800-jarige bestaan aangekomen (goed,dat duurt nog wel 26 jaar).
Universitas Senas is haar officiële Latijnse naam, en Università degli Studi di Siena haar Italiaanse. Een frappant feitje is dat in 2006 de universiteit zo’n 20.000 studenten onder haar vleugels had, terwijl heel Siena in totaal slechts 54.000 inwoners bezit. Bijna de helft daarvan was dus student. Dat is wat je noemt een studenten-stad.

De universiteit is tegenwoordig vooral bekend vanwege haar medische faculteit en de faculteit der Wetten. Echter, de meest bekende meesters van de universiteit in de geschiedenis is Pietro Ispano (ook wel bekend als paus Johannes de 21ste). Hij was een beruchte filosoof, de persoonlijke dokter van Keizer Frederik de tweede en werd in 1276 dus ook nog eens kerkelijk vader van heel het Rooms Katholicisme.

Als dat niet genoeg reclame was voor deze universiteit, kwam er in 1321 nog een andere flinke boost voor de studenten-aantallen, toen een nabij gelegen universiteit (van Bologna) besloot een van haar studenten te straffen met de doodstraf, omdat de student in kwestie zogenaamd een dame zou hebben ontvoerd. De studentenclub van die tijd brak de tent af (figuurlijk, niet letterlijk) en hun protesten waren van zodanige aard dat grote aantallen studenten ervoor verkozen om te verhuizen naar de Universiteit van Siena. Siena, zwaar gesubsidieerd door haar eigen commune, verwelkomde de intelligentsia met open armen.

6. Universiteit van Napels, Federico de Tweede, in 1224

De stichter van deze universiteit, Federico de Tweede, was de keizer van het Heilige Romeinse Rijk toentertijd. De universiteit lag echter in Napels, wat deel uitmaakte van het Koninkrijk Sicilië. Merkwaardig aan deze universiteit is dat zij de eerste openbare universiteit was, de eerste overheidsinstelling als universiteit, dus. Italianen noemen deze universiteit Università degli Studi di Napoli Federico II en haar motto luidt: Ad Scientiarum Haustum et Seminarium Doctrinarum. Vertaling: Voor het leren van wetenschap en de disseminatie van kennis.

Er waren twee hoofd redenen waarom Frederik de Tweede deze universiteit stichtte en openstelde voor het publiek. Ten eerste had hij getrainde professionele bureaucraten nodig om zijn koninkrijk draaiende te houden. Zoiets was niet eenvoudig, en Frederik wilde vaklieden, niet zomaar snotapen met de juiste familienaam. Hij had dus juristen en rechters nodig, en andere goed-geschoolde ambtenaren die de wetten en andere zaken als lees en schrijfkunde beheersten. Daarnaast wilde Frederik ook de ontwikkeling van zoveel mogelijk veelbelovende studenten stimuleren, zonder dat zij daar zelf veel voor hoefden te betalen en, belangrijker nog, zonder dat ze naar andere landen hoefden te trekken. Met name de Universiteit van Bologna (een veel genoemde universiteit die een hoop andere universiteiten in het vaarwater heeft gezeten) was een instelling waar Frederick studenten niet graag naartoe zag gaan, want Bologna was toentertijd nog een vijandige staat van het keizerrijk.
Een van de bekendste studenten van deze universiteit kennen we allemaal wel, namelijk Thomas van Aquinas. Tegenwoordig telt de universiteit bijna 100.000 studenten.

5. Universiteit van Padua, in 1222

Twee jaar vóór Napels werd de universiteit van Padua gesticht. Het werd gesticht in de commune Lombarda Lega, dat tegenwoordig binnen de grenzen van Italië ligt, maar toentertijd een zelfstandige staat was. Volgens de officiële bronnen is de universiteit gesticht in 1222, maar de instelling zelf is vermoedelijk al wel ouder.
De oorsprong van de universiteit is terug te brengen op, jazeker, de Universiteit van Bologna. Ze werd namelijk gesticht door wetenschappers en studenten van die universiteit, die op zoek waren naar zogeheten ‘libertas scholastica’, oftewel meer wetenschappelijke vrijheden.

Universitas Studii Paduani is haar Latijnse naam, en het bijbehorende Latijnse motto luidt: Universa Universis Patavina Libertas. Het motto past bij de vrijheids-liefhebbende wetenschappers die haar gesticht hadden, het betekent namelijk ‘vrijheid van Padua, universeel en voor iedereen’.

Een grappig kenmerk van de universiteit was dat haar studenten werden opgedeeld in twee groepen, genaamd ‘naties’. De ene bestond uit Italiaanse studenten, genaamd cismontanes. Let op, cis is Latijns voor ‘dezelfde kant’ en montanes betekent bergen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de andere groep ultramontanes genoemd is, ultra staat voor ‘voorbij’. Deze groep bestond uit studenten die van ‘boven’ of voorbij de Alpen kwamen. Nog een andere noemenswaardigheid: de Botanische tuin van de universiteit is een van de aller eersten in haar soort (uitzondering gemaakt voor de Hangende Tuinen van Babylon). Deze tuin werd echter pas in 1545 aangelegd, en er is een dispuut gaande of het deze tuin, of die van de Medici in Pisa was (officieel aangelegd in 1544) die aanspraak maakt op de titel ‘eerste’ botanische tuin.

4. Universiteit van Salamanca

De hoogste plek van de Spaanse universiteiten is gereserveerd voor de universiteit van Salamanca. Toentertijd lag Salamanca in het Koninkrijk van Leon, tegenwoordig heet dat Spanje. Het is daarmee de oudste nog steeds operationele universiteit in Spanje, hoewel er documenten in de omloop zijn die diploma’s verstrekken vóór haar stichting datum, in 1218. Er gaan stemmen op voor een werkelijke stichting in 1134, maar de officiële datum is toch echt 1218. En hoewel het ‘slechts’ de vierde universiteit is in Europa op deze lijst, is het wel de eerste universiteit die daadwerkelijk de naam ‘universiteit’ droeg. De naam werd toegekend door de koning van Castile en Leon (genaamd Alfonso de tiende) en de paus. Dit gebeurde echter pas in 1254, tot die tijd was de instelling een ‘Estudio General’.

De Latijnse naam luidt Universitas Studii Salamanticensis, en haar motto is Quod natura non dat Salmantica non praestat. De vertaling daarvan is als volgt: ‘wat de natuur niet geeft, dat zal Salamanca ook niet geven’. Met andere woorden, al het andere dus wel. Kennis kan je vergaren uit ervaring met de natuur, en zo ook van deze universiteit. Bedenk wel dat in die tijd de natuur veel dichter nabij de mens was als tegenwoordig. Men putte alles uit de natuur, en ook vaak vrij direct, dus het motto was erg sterk van toepassing, in haar eigen tijd.

Toen Columbus zijn ideeën over een ronde wereld probeerde te verkopen aan de koning en koningin van Spanje, ging hij onder andere naar deze universiteit om het principe voor te leggen aan een college van geografen.

3. Universiteit van Cambridge

We komen de top drie binnen, en vertrekken meteen van het mediterrane gebied naar West Europa. Er zijn eigenlijk slechts twee universiteiten op deze lijst die in West Europa liggen, en dit is de eerste. Ze liggen overigens beide in Engeland. Tegenwoordig is de volledige naam ‘het Verenigd Koninkrijk Engeland’ maar toentertijd was het gewoon nog simpelweg ‘Engeland’. Dat is ook niet helemaal waar, het was soms een in vieren gesplitst land, soms in drie, soms vereend. Het was, kortom, in de eerste paar eeuwen van het tweede millennium, nogal een rommeltje, zoals overal in Europa.

De universiteit van Cambridge is tegenwoordig altijd in strijd met de Universiteit van Oxford, en dit heeft een historische reden. De stichting van Cambridge universiteit dankt namelijk haar bestaan aan Oxford. Een aantal wetenschappers verliet Oxford na de executie van twee wetenschappers in 1209 (klinkt vaag bekend, dit thema?). De wetenschappers wilden niet meer geassocieerd worden met de Universiteit van Oxford, maar ze waren ook niet bereid om de wetenschap op te geven. De oplossing, een nieuwe universiteit stichten. Deze werd officieel erkent in 1231, en dat is dus de officiële stichtings datum van de Universiteit van Cambridge.
Haar Latijnse naam is Universitas Cantabrigiensis, en het motto is Hinc lucem et pocula sacra. Als we dat letterlijk vertalen, krijgen we iets als ‘vanaf hier, ligt en heilige klad-schriften’. We moeten dat natuurlijk diepzinniger interpreteren, het motto betekent eigenlijk ‘vanuit hier ontwikkelen we verlichting en waardevolle kennis’. Maar wellicht interpreteer ik het hier volledig verkeerd.

De universiteit heeft door de eeuwen heen enorm veel bekende mensen aan hun carrière geholpen. Ik kan natuurlijk niet iedereen opnoemen, maar enkele frappante namen onder haar studenten en professoren waren Charles Darwin, Stephen Hawking, Desiderius Erasmus, Thomas Malthus, Milton Friedman, en ga zo maar door. Allemaal bekende koppen dus, maar wellicht zijn deze namen nog bekender (het zijn namelijk acteurs): ‘Sir’ Ian McKellen (professor Xavier van de X-men en Gandalf in Lord of the Rings), de komiek Stephen Fry, tevens komiek, Hugh Laurie (beter bekend als Dr. House), Monty Python gurus John Cleese & Graham Chapman en Loki oftewel Tom Hiddlestone.

2. Universiteit van Oxford

Goed, wetenschappers die de Cambridge Universiteit stichtten kwamen dus van de universiteit van Oxford. Dit was de eerste universiteit van Engeland, tevens van West Europa, en ook de eerste universiteit gebouwd op een eiland (Engeland is en blijft een eiland). In 1167 werd de universiteit officieel erkend en het is daarmee de oudste universiteit in de Engelssprekende wereld. Echter, er is geen echte officiële datum waarop ze gesticht is. Er was al een soort van educatie systeem in 1096 en dit ontwikkelde zich zeer snel. In 1167 verbande Koning Hendrik de tweede Engelse studenten van de Universiteit van Parijs, en om hen een alternatief te geven, ontstond dus de Universiteit van Oxford.

Er zijn overigens stemmen die beweren dat het instituut terug gaat naar 825 AD, maar de documenten waaruit dit zou moeten blijken zijn nog nooit ingezien en vrijgegeven. Geen echt overtuigend bewijs dus. Maar het kan… Aan de andere kant, pas in 1254 kreeg de universiteit een officieel mandaat van de paus, toentertijd genaamd Innocentius de vierde.
De Universitas Oxoniensis houdt als motto vast aan Dominus Illuminatio Mea. De Heer is mijn Licht. Gelukkig, want ze hadden destijds nog geen gloeilampen en kaarsen brengen maar zoveel verlichting als er kaarsvet is.

Welke bekende knappe koppen hebben er allemaal gestudeerd of les gegeven op deze universiteit? Waar te beginnen? Wederom, ik noem er slechts een paar op, gewoon om een ‘smaak’ te geven. Margaret Thatcher en Tony Blair hebben allebei gestudeerd aan de Oxford Universiteit. Ook David Cameron hoort thuis in dat rijtje. Overigens zijn bijna alle minister presidenten van na de Tweede Wereld Oorlog in de UK in Oxford getraind. Ook belangrijke internationale staatshoofden zijn van heinen en verre gekomen om in Oxford te studeren, zoals Harald de Vijfde van Noorwegen, en Indira Gandhi (niet dé Gandhi, maar een minister in India, een dame daarnaast, die het langer vol hield dan bijna al haar collega’s (ze was de op-twee-na-langst zittende premier). Dan hebben we nog Richard Dawkins, Robert Boyle, Albert Einstein en Erwin Schrödinger, allemaal bekende namen in fysica.
Oscar Wilde en JRR Tolkien studeerden ook aan Oxford, evenals Hugh Grant en Terry Jones. De lijst gaat eindeloos lang door, maar deze top tien gaat nu verder met de nummer één.

1. Universiteit van Bologna, te 1088

Al herhaalde malen noemde ik de Universiteit van Bologna als de oorzaak van onwil of onrust onder wetenschappers die vervolgens her en der andere universiteiten zijn gestart. Welnu, dit is de universiteit waar het allemaal mee is begonnen, de universiteit van Bologna, toepasselijk gesitueerd in de stad Bologna, Toentertijd het Heilige Romeinse Rijk. Hun positie als absolute pionier weten ze zelf maar al te goed te benadrukken in hun motto: ‘Alma mater studiorum’, ofwel de voedende moeder der wetenschappen.
Overigens kreeg de universiteit pas officieel een handvest in 1158, maar een historisch onderzoek heeft gewezen op haar academische activiteiten rond het jaar 1088.

Leuk, al die mediterrane en Engelse instituten, maar waar blijft Nederland? Ver in de achterhoede, ben ik bang. De eerste universiteit in de buurt van Nederland is de Duitse Universiteit van Heidelberg (de eerste in Duitsland). Dat was in 1386, en we moesten wachten tot 1575 tot de eerste Nederlandse universiteit, namelijk die van Leiden, werd gesticht. Dat is krap een halve millennium ná de eerste universiteit. Eén troost, dit is nog altijd bijna een eeuw vóór de eerste universiteiten in de Verenigde Staten en Canada werden gesticht. Dit waren respectievelijk de Harvard Universiteit in 1636 en de Universiteit van Laval in 1663, te Quebec.

Welke universiteiten zijn overgeslagen omdat ze niet continue operationeel waren, of omdat ze tegenwoordig niet meer bestaan? Welnu, we hebben als eerste de Universiteit van Vicenza, officieel gesticht in 1204 en naar horen zeggen gesloten in 1209. Dan is er de Universiteit van Palencia, in 1212, wier faculteiten werden overgeplaatst naar de nog altijd bestaande Universiteit van Valladolid. De universiteit van Montpellier werd in 1220 gesticht, en de Universiteit van Toulouse in 1229, beide Franse instellingen die niet continue operationeel is geweest, en dus niet voldeed aan de eisen voor deze lijst. Het zijn desalniettemin wel pioniers geweest in het universiteit-wezen, en ik wilde ze daarom dus toch even noemen. Bij deze.