10 Controversiële en Merkwaardige Symbolen

Ik wed dat vele lezers direct aan de Nazi ‘Swastika’ dachten, toen ze deze top tien titel lazen. Sterker nog, ik dacht ook precies aan dat symbool, toen ik begon aan dit lijstje. Welk symbool zegt nu niet sterker ‘volkenhaat’ dan de Swastika? En hoe sterk zo’n symbool kan zijn, is ook wel gebleken in de geschiedenis. Nog altijd reageren de meeste mensen verontwaardigt, geschokt, of op zijn minst beledigd als ze deze hakenkruis zien.
Symbolen kunnen een enorm sterke connotatie hebben. Connotatie is een duur woord voor ‘betekenis’ of ‘ondertoon’ of zelfs ‘gevoelswaarde’. Neem een symbool dat lijkt op een appel. In directe zin betekent dit symbool ‘appel’, maar indirect kan het voor mensen een teken zijn van Adam en Eva, en het verlaten van de Eden. Symboliek is iets van de mensheid, al sinds het moment dat wij begonnen te schrijven. De meeste vroege schriften waren zelfs vaak gebaseerd op symbolen die iets in de werkelijkheid verbeelden (denk bijvoorbeeld aan Egyptische hiërogliefen!). Het gebruik van symbolen is nooit vervangen door tekst, noch door de veel latere uitvinding van geluid en beeld. De laatste eeuwen hebben een aantal ontzettend krachtige (positieve en negatieve) symbolen tot stand zien komen, en enkele daarvan (tien om precies te zijn) laten we hier de revue passeren.
We hebben gekozen voor een aantal zeer controversiële symbolen, en daarnaast een paar symbolen die wij allemaal menen te kennen, maar waarvan de oorspronkelijke betekenis in feite heel anders is dan wij doen vermoeden. Laten we daar eens mee beginnen.

1. Het hart

Een hartje, een vorm die menige tienermeisjes (en wellicht jongens) op doorgeef-briefjes tekenen in de saaie wiskunde (Frans)-blokuren. Hét thema van Valentijnskaarten, en tevens een veelgebruikt thema voor organisaties die te maken hebben met gezondheid, relationeel of fysiek. Je vindt snoep in deze vorm, en kussens, en wie weet wat nog meer, over bijna de hele wereld.
Het hart staat voor het orgaan in je borstkas dat bloed door je lichaam doet pompen. Als zodanig een vitaal orgaan, zonder je hart kan je niet leven. Geen wonder dat men zich als dood voelt als het hart gebroken wordt (hoewel relationele problemen helemaal niets met je hart te maken hebben, enkel met je hersenen!). Twee merkwaardige zaken zijn ten eerste, dat wij emoties, gevoelens, en zelfs waarde toeschrijven aan een orgaan wat in feite helemaal niets met deze zaken te maken heeft. Ten tweede, zelfs al zou het biologische hart van een mens te maken hebben met zulke dingen, dan nog ziet het er totaal niet uit als de afbeelding van het hart in onze symboliek. Hoe kwam dit waanzinnige beeld tot stand?
Historici zijn het er niet helemaal over eens (wanneer zijn ze dat wel?) maar er zijn theorieën dat de hartvorm afstamt van een afbeelding van de zaden van de Silphium plant. Deze zaden werden in het oude Rome gebruikt als anticonceptie. Let op, liefde, anticonceptie, er is een verband, maar direct kan je het niet noemen, wel? Daar komt nog eens bovenop dat de Romeinen de verbeelding van deze zaden deden lijken op een ander (mannelijk) geslachtsdeel. Dus volgende keer dat je iemand een doos met hartvormige bonbons geeft, sta hier even bij stil!

2. Een omgekeerd pentagram

Een pentagram is een schematische weergave (een ‘gram’) met vijf (‘penta’) punten, en als zodanig werd het teken door vele culturen en grote religies gebruikt, over de eeuwen. Zelfs Christenen hebben het symbool geadopteerd als een weerspiegeling van de vijf zintuigen. Maar het omgekeerde pentagram kennen we voornamelijk (bijna uitsluitend) als symbool voor het occulte, en veelal duistere, in de mensheid. Mede dankzij het gebruik van dit symbool door de Satanistische Anton LaVey, en de magiër Aleister Crowley, die zichzelf graag ‘The Great Beast’ noemde, associëren we tegenwoordig een omgekeerd pentagram met het kwaad, met demonen en anti-christendom.
In feite was het eliphas Levi, een Franse occultist uit de 19e eeuw, die het symbool ‘aan de man’ bracht door het herhaaldelijk te noemen in verband met kwaad, zwarte magie, en andere sinistere bedoelingen. Hij stelde het in contrast met het normale rechtopstaande symbool, als teken van de mens, of een microkosmos.

3. Vlag met de rijzende zon

De nationale vlag van Japan, die al bestaat sinds de Edo periode in de 15e eeuw, is voor ons westerlingen wellicht niet erg controversieel. Misschien herken je de vlag via de huidige pop cultuur hype, of wellicht herinner je je iets van geografie-lessen op de basisschool. Maar dit is ongetwijfeld anders voor mensen (vooral oudere generaties) die in China of Zuid Korea woonden. Dit zijn landen, onder andere, die enorm geleden hebben onder de agressie van Japan, in de tweede wereldoorlog. Europa was te druk bezig zichzelf te redden om op te merken dat aan de andere kant van de wereld een minstens even zo erge oorlog woedde (vandaar ‘wereld’ oorlog). Dit was echter wel het geval, en voor vele oudere Chinezen en Zuid Koreanen staat de vlag van de rijzende zon nog altijd symbool voor ontelbaar verdriet en leed dat met deze bezetters mee kwam. Geloof me, de Japanse invasie deed niets onder aan de Duitse wandaden!

3. Het vredesteken

Het vredesteken, een cirkel met een streep verticaal door het midden, en twee pootjes die ‘taartdelen’ vormen (zie het plaatje, maar ik weet zeker dat je snapt waar ik over praat!), is een van de meest verspreidde relatief moderne symbolen in gebruik. Het is een teken dat vele mensen heeft weten inspireren en, hoewel het ook sterk wordt geassocieerd met hippies, is het ook nog altijd een teken voor vrede, hoop en overtuiging. Niet helemaal wat het symbool oorspronkelijk betekende, echter.
Liever gezegd, helemaal niet. We zouden er niet over schrijven als er geen radicaal andere betekenis voor dit teken was, vóórdat het ons internationale vredesteken werd. Het symbool werd namelijk gemaakt door Gerard Holtom, een Britse grafisch ontwerper die in 1958 een protestactie voerde tegen nucleaire wapens. Hij dacht als pacifist dat zijn symbool een dubbele betekenis kon hebben (hij had duidelijk de mentale capaciteit van de meute overschat). De ene betekenis is, min of meer in lijn met de huidige betekenis van vrede, een samenvoeging van de vlag-symbolen voor de letters N en D. N voor Nucleair, en D voor disarmament (ontwapening).

De andere betekenis die Holtom in gedachten had, was dat zijn symbool een persoon in nood en wanhoop zou afbeelden. Een figuur die zijn armen in de lucht gooit en tevens de benen spreidt… Deze kant van zijn symbool, echter, heeft nooit het publiek zo weten te raken als de achterliggende connotatie van de Nuclear Disarmament. En zo werd een teken van wanhoop een teken van vrede en voortspoed.

4.De Hamer en sikkel

Ook wel bekend als het teken op de Russische vlag, de hamer en sikkel werd voor het eerst geproduceerd in 1917, tijdens de Russische revolutie. Het werd overal gebruikt als symbool voor Communisme tot ver in de koude oorlog, in de jaren 80. Het symbool was in eerste instantie een teken voor de samenwerking tussen de ‘armen’ in Rusland, de fabriekswerkers (hamer) en de boeren (sikkel). Tegenwoordig, echter, is het een symbool voor communisme, voor de staat van degradatie waarin de meeste communistische landen geraakten, en restrictie van vrijheid. Ten minste, dat is wat wij Westerlingen zien. Binnen de Russische grenzen is het nog altijd een populair symbool, zelfs nu Rusland geen Communistisch Verband meer is.

5. Het omgekeerde kruis

Het Jezus-kruis zelf is redelijk onaangetast in haar connotatie; het staat nog altijd symbool voor de kruisiging van Jezus, en al dat waar hij voor geleden had (christendom). Echter, een veelgebruikt symbool voor satanisten, en andere antichristelijke figuren op deze wereld, is het omgekeerde kruis. Hoe dit tot stand is gekomen, is niet helemaal duidelijk, want het symbool komt eigenlijk van een heel Christelijke, en heel deugdelijke, afkomst. We hebben het originele teken te danken aan Sint Peter.
Sint Peter werd net als Jezus, veroordeeld tot kruisiging. Echter, Peter zag in dat hij niet waardig was om op eenzelfde manier te sterven als Jezus (vele andere veroordeelden hadden daar minder problemen mee). Peter echter, verzocht zijn beul om hem omgekeerd te kruisigen. Zijn daad werd geroemd en geëerd als een zeker teken van nederigheid, en ook zijn omgekeerde kruis werd als een symbool van nederigheid geaccepteerd. Sterker nog, als je goed zoekt vindt je zelfs hier en daar nog omgekeerde kruizen in oude kerken. We hebben het eigenlijk enkel aan moderne films zoals de Exorcist te danken, en mede aan de heavy metal scene, dat het wordt gezien als een teken van kwaad, van Satan en van anti-autoritarisme.

6. De Swastika

Daar zijn we eindelijk, de Swastika. Niet op nummer één, want deze lijst is volledig on-gerangschikt. Ik verwacht dat mijn lezers de extra stap nemen en alles op zijn minst cursief doorlezen. De volhardende onder jullie zijn aangekomen bij het symbool waar je hoogstwaarschijnlijk op zat te wachten. Of wellicht weet je al dat de Swastika niet altijd betekende wat het nu betekent?
Even vóór de Tweede Wereldoorlog kwam Hitler in Duitsland aan de macht, en met hem bracht hij onder andere een symbool dat hij liet ‘staan voor zijn principes’. Met Hitler groeide dit symbool in bekendheid en transformeerde het tot het akelige teken dat het nu is, het teken voor volkenhaat, volkenmoord, arianisme, discriminatie, genocide en ga zo maar door. Geen fijn teken dus.
Als we een klein stapje terug in de tijd nemen, zien we dat het teken ook ooit werd gebruikt als symbool voor vuile was, in Ierland, door de Deense brouwer Karlsberg, en zelfs door de Finse en Lets militaire luchtmacht.
Stappen we nóg verder terug in de tijd, vinden we dit teken terug in vele culturen over de hele wereld. Boeddhisme, Hindoeïsme en Jaïnisme gebruikten het, maar ook de Oude Grieken, Romeinen, Kelten en Egyptische stammen. In Hindoeïsme staat de swastika (ook wel het gammadion kruis genoemd) symbool voor Vishnu, en betekent, aan de hand van zijn oriëntatie, ofwel de god Vishnu ofwel Kali. Het staat tevens voor de vier directies van de wereld, en de vier gezichten van de oppergod Brahman. Geen genocide. In Boeddhisme staat het (onder de naam yungdrung) voor de eeuwigheid. Geen volkenhaat. En in het Jaïnisme staat het teken voor vier plekken waar een ziel kan worden herboren, hemel, hel, mensheid of flora-en-fauna. Kelten gebruikten het teken hoogst vermoedelijk als ornamentatie, een leuk spiraaltje. Zo ook wordt het in vele Romeinse gebouwen gebruikt, als decoratie van stenen. Zoals bijvoorbeeld in Palazzo Roncale, een Venetiaans paleis. En tot slot, Amerikaanse vliegeniers droegen een Swastika medaillon tijdens hun vluchten in het begin van de 20ste eeuw, als symbool voor geluk en een veilige thuiskomst.
Volgende keer dat je een kaalgeschoren getatoeëerde en in laarzen rond-paraderende hooligan ziet, met een swastika symbool op zijn arm, wellicht vragen welke van al deze betekenissen hij op het oog had?

7. De regenboogvlag

Wellicht is dit een van de minder bekende symbolen in dit lijstje, maar ik voorzie grote mogelijkheden voor zowel het teken, als de dingen waar het voor staat. Ieder zijn mening daarover, uiteraard, maar wat feit is, is dat de regenboogvlag staat voor ‘gay pride’, ofwel openheid naar home en biseksualiteit. Raar, dus, dat de vlag onder andere een Christelijke achtergrond heeft.
Noah, namelijk, ziet een regenboog als teken van God dat er nooit meer zo’n massale genocide zal plaatsvinden na de zondvloed (niet door de Hand van God, ten minste). Derhalve werd de regenboogvlag vaak gebruikt als symbolisme voor verandering, hoop, een nieuw tijdperk en voor sociale verandering.
In Peru, Bolivia en Ecuador wordt de zevenkleurige vlag genaamd Wiphala gebruikt in voorheen Inca gebied. Zelfs tegenwoordig vind je deze Inca vlag nog terug in Cusco, een Peruaanse stad. Hoewel de vlag wordt geassocieerd met vroegere Inca gebieden, is er echter geen doorslaggevend bewijs voor dat de oorspronkelijke Inca populatie ook werkelijk deze vlag gebruikten.
Boeddhisten maakten óók gebruik van de regenboogvlag. Hun versie, die in 1950 door het internationale broederschap van boeddhisten werd geadopteerd als symbool voor boeddhisme over de hele wereld, heeft zes strepen, meestal blauw, geel, rood, wit, en oranje, gevolgd door een mix van alle bovengenoemden. Boeddhisten staan echter open voor variaties.
Zo kunnen we nog wel een aantal andere organisaties opnoemen, die deze vlag gebruikten, maar de meest frappante tegenwoordig is toch echt de adoptie van de LGBT commune (Lesbienne, Gay, Biseksuele, Transgender). Zij adopteerden de vlag in 1978, en deze versie wordt veelal de vrijheidsvlag genoemd. Hij had oorspronkelijk acht, maar nu zes kleuren, meestal rood bovenaan, oranje, geel, groen en blauw volgend, en afsluitend met paars. Deze kleuren staan respectievelijk voor leven, genezing, zonlicht, natuur, harmonie en tot slot de geest. De andere twee (verwijderde) kleuren waren roze en turquoise, en deze stonden voor seksualiteit en magie.

8. Schedel en beenderen, ofwel de ‘Jolly Roger’

Dit symbool is voor iedereen die aan Westerse beschaving is blootgelegd duidelijk: het is de piratenvlag. Of het nou ouderwetse zee-piraten zijn, op piraten op het internet, is om het even. De vlag staat voor piraterij, maar ook voor vrijgevochten zijn, en onafhankelijkheid.
Daarnaast wordt dit symbool veel gebruikt op flessen met giftige substanties. Niets zegt immers ‘dood’ dan een schedel en botten. Duidelijk genoeg, mij dunkt.
In haar oorsprong komt de schedel-en-beenderen van een allegorie uit de middeleeuwen, genaamd Danse Macabre (de macabere dans), een verhaal over hoe de dood allen, rijk en arm, tot eenzelfde eenheid reduceert. Het symbool werd vervolgens geadopteerd door militaire eenheden die gemerkt moesten worden vanwege hun roekeloosheid en agressie (waar de betreffende troepen veelal razend trots op waren). Bovendien gebruikte men in Spanje dit symbool om aan te geven dat men zich bevond op een kerkhof. Al die symbolische connotatie is tegenwoordig nagenoeg verdwenen, wij denken tegenwoordig direct ofwel: “niet drinken, dit spul” of “Piraten, bescherm je waardevolle bezittingen!” (of “Oh Johny Depp, zwijmel,…”).

9. Labarum

Pardon? Gezondheid? Neen, labarum is de naam voor het Christelijke teken dat een beetje lijkt op een P en een X, op dezelfde plek getekend. Het wordt ook wel de Chi Rho genoemd, omdat de gebruikte letters in het Griekse alfabet de Chi (x) en Rho (p-vormige krulletter). Chi en Rho tezamen zijn de eerste twee letters in het Grieks gespelde woord Christus. Eveneens staat het voor de Latijnse initialen Christus Rex (Christus is koning).
Labarum als woord stamt wellicht van het Latijnse woord ‘labare’ (waggelen, wankelen), of het Keltische ‘llafar’ (welsprekend), of het Cantabri dialect-woord ‘labaro’ (vier hoofden). Het komt voor het eerst voor in de geschiedenis als het teken dat wij kennen, in verhalen van keizer Constantijn de Grote, die een grote slag moest slaan in het jaar 312 na Christus. Hij had, volgens sommige sagen, een visioen van God, die hem vertelde dat hij zou zegevieren als hij in de vlag van het christendom ten strijde zou gaan. Zo gezegd, zo gedaan, en Constantijn streed in een min of meer ad hoc geproduceerde ‘vlag van het christendom’. Hier komt de Latijnse spreuk ‘in hoc signo vinces’ vandaan, ook wel ‘in dit teken zult gij zegevieren’. Het teken op de vlag was vermoedelijk ook door God aan Constantijn doorgeseind. Of wellicht heeft hij het ter plekke verzonnen. Het is in ieder geval een zeer succesvol symbool geworden, en is in bijna alle kerken ter wereld te vinden.

10 Sekssymbolen

Er is grote kans dat je de tekst slechts cursief hebt door gescand, maar ik vermoed dat dit laatste symbool (in feite twee symbolen) je aandacht hebben getrokken. Goed ook, want het is een interessante geschiedenis. De sekssymbolen zijn simpelweg de cirkel met een uitstekende pijl (man) en kruis (vrouw), en ze staan vrij universeel voor deze geslachten.
Het symbool voor man echter staat helemaal niet voor alle mannen, oorspronkelijk was het enkel het symbool voor de god Mars, of Ares (afhankelijk van of je naar het Griekse of Latijnse pantheon kijkt). Het vrouwelijke teken respectievelijk staat voor Venus, of Aphrodite. Deze goden waren tevens planeten, en daarnaast ook astrologische tekens. En als zodanig had men symbolen nodig, want het was te veel om iedere keer de namen of de hele karakters op papier te zetten. In de renaissance ging men ze niet alleen astrologisch, maar ook als symbool voor ijzer en koper gebruiken.
Het Mars symbool weerspiegelt een ijzeren speer, iets wat in de oude Griekse tijd enkel werd gebruikt door mannelijke krijgers. Het Venus symbool staat voor een bronzen spiegel, of een spinrok, typisch vrouwelijke attributen. Met andere woorden, de symbolen voor man en vrouw zijn dus niets minder dan een speer en een spinrok. En ze staan niet, zoals vele mensen schijnen te denken, voor de verschillende geslachtsorganen van mannen respectievelijk vrouwen…