Geheime CIA-experimenten doen het altijd goed in bloedstollende actiefilms en sinistere televisieseries. In de Jason Bourne-franchise creëert de Amerikaanse Inlichtingendienst haast bovenmenselijke huurmoordenaars. Stranger Things-booswicht Dr. Brenner drijft Elevens psychokinetische krachten tot het uiterste in zijn zoektocht naar nieuwe militaire mogelijkheden. En in Wormwood gooien twee CIA-agenten een afvallige medewerker van tien verdiepingen hoog omdat hij te veel weet over MKUltra, een geheim CIA-project over biochemische oorlogsvoering, hersenspoeling en gedachtecontrole.
Klein detail: Wormwood is geen fictiereeks. Het zesdelige docudrama berust op meer waarheid dan je in je ergste nachtmerries durft vermoeden. Regisseur Errol Morris, hofleverancier van met nagespeelde scènes gelardeerde documentaires, zoekt zes decennia na het mysterieuze overlijden van biochemicus Frank Olson antwoorden. Antwoorden die leiden naar de beroemde CIA-operatie MKUltra.
10. MKUltra is geen verzinsel maar bittere ernst
Wormwood kreeg lovende kritieken en confronteerde het ingedommelde Amerikaanse publiek opnieuw met de wandaden die de Amerikaanse Centrale Inlichtingendienst in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw. Maar wat was MKUltra eigenlijk? Zet je schrap voor tien schokkende weetjes en pas op dat je onderkaak niet op de grond klettert van verbazing. Want MKUltra is een gitzwarte bladzijde in de sowieso al niet bepaald maagdelijke CIA-geschiedenis.
Een van de opgevoerde getuigen in de Netflix-serie is Seymour Hersh. Op 22 december 1974 stak Hersh de lont in het kruitvat met een lijvige pennenvrucht in The New York Times. De journalist beschikte duidelijk over betrouwbare bronnen, want op 4 januari 1975 beval een bezorgde Gerald Ford al een presidentiële onderzoekscommissie.
Ook het Amerikaans Congres groef dat jaar diep in het stinkende MKUltra-zaakje met onderzoekscommissies in de Senaat en het Huis van Afgevaardigden. Deze opmerkelijke daadkracht had alles te maken met de Watergate-affaire. In de nasleep van Nixons vuile campagnespelletjes waren de Amerikaanse pers en burgers alerter en kritischer dan ooit.
9. Het CIA-hoofd vernietigde (bijna) alle bewijzen
Kennelijk voelde Richard Helms, het toenmalige CIA-hoofd, de bui al hangen. Nadat in 1973 het Watergate-schandaal losbarstte, verbrandde Helms meteen al het MKUltra-bewijsmateriaal. Als president Nixon al niet wegkwam met corruptie, welke heksenjacht wachtte de CIA dan wel niet als de waarheid over haar illegale experimenten op onwetende burgers naar boven blubberde?
De onderzoekscommissies van 1975 steunden op beëdigde getuigenissen en enkele schaarse documenten die aan Helms vernietigingsbevel ontsnapten. In 1977 zorgde een Freedom of Information Act-verzoek alsnog voor een grote doorbraak. Door een speling van het lot overleefden namelijk alsnog 20.000 MKUltra-documenten de vlammen.
Deze bestanden waren abusievelijk op een andere locatie gearchiveerd en bespraken voornamelijk de financiële aspecten van MKUltra. Toch leverden deze pagina’s en de daarop volgende Senaatshoorzittingen bruikbare informatie op over de 149 deelprojecten in wel 80 betrokken universiteiten, ziekenhuizen, psychiatrische instellingen, gevangenissen en zelfs bordelen.
Zo ontdekte de wereld dat de CIA jarenlang heimelijk in de Verenigde Staten en Canada met hallucinogene drugs zoals LSD en mescaline, elektroshocks, verlammende medicatie en zelfs zintuiglijke deprivatie op duizenden, vaak onwetende proefpersonen experimenteerde. Het agentschap financierde de betrokken onderzoeksinstellingen doorgaans indirect. De meeste wetenschappers hadden dus geen flauw benul dat ze voor de CIA werkten.
Na de onthullingen verklaarde de CIA weinig berouwvol dat ze met deze clandestiene en onethische experimenten de menselijke geest probeerde te controleren om toch maar die dekselse Chinezen en Russen voor te zijn. Hoe kwamen die gekkies daar eigenlijk bij? Nou.
8. Het was allemaal de fout van de communisten
Ondanks alle mooie vredesbeloftes, bedreigde al snel na de Tweede Wereldoorlog een nieuw mondiaal conflict de mensheid. De Koude Oorlog concretiseerde zich op 25 juni 1950 met een eerste grondconflict: de Koreaanse Oorlog. De vredesonderhandelingen van dit vergeten Vietnam-broertje startten al amper een jaar later, op 10 juli 1951. Toch treuzelt het staakt-het-vuren nog tot 27 juli 1953. Vooral de uitwisseling van krijgsgevangenen bleek geen eenvoudige klus.
Verbouwereerd stelt het Amerikaanse leger vast dat sommige van hun manschappen best tevreden zijn over hun communistische bewakers. Sommige soldaten lopen zelfs vrijwillig over naar de vijand. Die moet wel met hun hersenen gerommeld hebben!
Op 24 september 1950 gebruikt de journalist Edward Hunter voor het eerst het begrip “brainwashing” in een artikel voor Miami News. Hunter is een overtuigde anticommunist én klust stiekem bij als CIA-undercover. Kort daarna raakt de hele Amerikaanse Inlichtingendienst in de ban van hersenspoeling en gedachtecontrole. Als het communistisch kamp zulke ingrijpende oorlogstactieken hanteert, kan het Westen toch niet achterblijven?
7. Sidney Gottlieb en de CIA’s obsessie met LSD
CIA-directeur Allan Dulles gaf op 13 april 1953 groen licht voor MKUltra. Aanvankelijk wou Dulles met dit geheime project verijdelen dat de communisten zijn agenten bij een mogelijke gevangenschap zouden hersenspoelen. Al snel leek het ook best wel handig om zélf te kunnen hersenspoelen. Sidney Gottlieb, de topman van de CIA’s Chemische Afdeling, kreeg de operationele touwtjes in handen.
Dat was duidelijk geen goede zet. Gottlieb hield er namelijk behoorlijk gekke ideeën op na. De chemicus geloofde heilig in het potentieel van LSD en andere hallucinogenen voor de manipulatie van de menselijke geest. Onder zijn auspiciën kreeg de CIA zelfs een regelrechte LSD-obsessie.
Gottliebs ondergeschikten noemden hun baas liefkozend de “Black Sorcerer” en “Dirty Trickster” – de Stranger Things-makers baseerden hun boosaardige antagonist Dr. Brenner overigens losjes op het MKUltra-brein. Als volleerd gifmenger bedisselde Gottlieb tussendoor allerlei snode plannen om Fidel Castro uit te schakelen. Zo wou hij de televisiestudio van de Cubaanse communistenleider besprenkelen met LSD, Castro’s karakteristieke baard mismeesteren met thallium en hem in ware James Bond-stijl omleggen met behulp van o.a. vergiftige sigaren en ontploffende hoornschelpen.
In 1972 ging Gottlieb op pensioen. Zijn werk had niets opgeleverd, besloot de man teleurgesteld. Sterker nog: het wetenschappelijk nut bleek nihil. De voormalige MKUltra-projectleider sleet het einde van zijn dagen als een zweverige herboren milieuactivist in een ecologisch tehuis waar hij geiten kweekte en een streng yoghurtdieet aanhield. Ja, zo’n man gaf de CIA dus jarenlang de leiding over het clandestiene MKUltra.
6. De onverwachte zelfmoord van Frank Olson
In de nacht van 27 op 28 november 1953 hoort de portier van Hotel Statler in New York City glasscherven rinkelen gevolgd door een harde smak. Daar, buiten op de straatstenen ligt Frank Olson.
Negen dagen voor Olsons fatale val uit het raam van kamer 1018A was de biochemicus te gast op een conferentie van CIA- en leger-wetenschappers in Deep Creek Lake, te Maryland. Onder het gezelschap bevond zich ook Sidney Gottlieb. Uiteraard zat de “Dirty Trickster” niet om een frats verlegen. Na de toost deelde hij de aanwezigen doodleuk mee dat hij hun glazen Cointreau met LSD had besprenkeld.
Iedereen overleefde Gottliebs experimentje zonder noemenswaardige kleerscheuren. Frank Olson niet. Enkel dagen later deelde Olson zijn oversten mee dat hij zich wou terugtrekken uit het project. Tegelijkertijd kreeg hij een zenuwinzinking en hevige paranoia-aanvallen. Gottliebs rechterhand Robert Lashbrook reed Olson naar een psychiater die een internering voorschreef. De verwarde patiënt bereikte nooit de instelling. ’s Nachts sprong hij uit het raam van de tien verdiepingen hoge hotelkamer waar hij in afwachting met Lashbrook verbleef.
5. Of beter gezegd: de minutieus geplande moord op Frank Olson?
22 jaar na Frank Olsons verdachte overlijden, bracht de Rockefeller Commissie de eerste MKUltra-geheimen naar buiten. De CIA bekende dat ze Olson zonder zijn medeweten met LSD doseerde. Olsons zelfgekozen doodsmak was een bijzonder ongelukkige bijwerking. Pittig detail: de geconsulteerde psychiater stond op de CIA-loonlijst én injecteerde mogelijk nog een extra dosis LSD. Olsons familie trof buiten de rechtbank een schikking van 750.000 dollar en kreeg zelfs verontschuldigingen van president Gerald Ford en de CIA-chef William Colby.
Daarmee was de kous nog niet af. In 1994 liet Eric Olson het lichaam van zijn vader opgraven voor een nieuwe autopsie. De waarheid was niet fraai. Zijn vaders lichaam vertoonde overduidelijk sporen van geweld voorafgaand aan de noodlottige val. Wat er op 28 november 1953 om half drie ’s morgens in kamer 1018A gebeurde was volgens het autopsierapport geen wanhoopsdaad of ongeluk. Alles wees op moord.
Wat wist Frank Olson? Daarvoor moet je beslist eens Wormwood checken op Netflix. Luguber detail: een belangrijk bewijsstuk in de docu is een CIA-handleiding uit 1953 die fijntjes uitlegt dat een val van 25 meter hoog op een hard oppervlak de geknipte dekmantel vormt voor een geloofwaardig ongeluk.
4. Ondertussen in Canada
Het spreekwoord “beter een goede buur dan een verre vriend”, geldt niet voor de Verenigde Staten. Buurland Canada kreeg namelijk het ergste op zijn bord. De CIA versluisde wijselijk het beruchte MKUltra Subproject 68 naar het Allen Memorial Institute in Montreal. Gottlieb & co waren gek, maar nu ook niet zo gek. De gruwelijke experimenten (Montreal experiments) die Dr. Ewen Cameron in het Canadese psychiatrisch ziekenhuis uitvoerde, konden onder geen beding op Amerikaanse bodem plaatsvinden.
Opmerkelijk genoeg had Cameron een uitstekende reputatie en dito curriculum. Hij zat de Amerikaanse en Canadese psychiatrische verenigingen voor en schopte het daarna tot eerste voorzitter van de World Psychiatric Association. Blijkbaar moest je voor dergelijke erefuncties geen bewijs van menselijke empathie voorleggen. In zijn zoektocht naar het ultieme hersenspoelmiddel ging de psychiater bijzonder driest te werk.
Cameron geloofde dat hij de herinneringen van schizofrenen kon wissen en hun geest herprogrammeren. Met extra CIA-financiering leefde hij zich nu helemaal uit. Zijn nieuwe proefkonijnen waren patiënten die in behandeling waren voor eerder bescheiden psychologische problemen zoals angstvallen. Na Camerons duivelswerk eindigden ze in coma’s, kregen ze last van incontinentie, verloren ze hun redeneer- en spraakvermogen en leden ze permanent geheugenverlies.
De gerenommeerde psychiater sloot patiënten op in kleine kamertjes, injecteerde ze met monsterhoeveelheden drugs, onderbrak hun comateuze toestand met elektroshocks die wel 40 keer sterker waren dan het toegestane voltage, en teisterde hun trommelvliezen urenlang met repetitieve geluidsopnames. Cameron overleed in 1967. Pas in 1992 betaalde de Canadese overheid 77 slachtoffers elk 100.000 dollar als tegemoetkoming. Honderden patiënten grepen naast een financiële compensatie, omdat de veroorzaakte schade volgens de aangestelde deskundigen te licht uitviel.
3. Ken Kesey en andere vermeende MKUltra-proefpersonen
Niet alle MKUltra-proefpersonen waren beklagenswaardige slachtoffers. Bepaalde deelprojecten schakelden betaalde vrijwilligers in. Sommige studenten vonden de experimenten ronduit geweldig. Een centje bijverdienen terwijl je tript op LSD, het is eens iets anders dan een krantenwijk.
Ken Kesey was zo iemand. In 1958 proefde de toen 23-jarige beloftevolle Stanford University-student verschillende soorten psychedelica tijdens een door de CIA gesponsord experiment van de psychologiefaculteit. Ondertussen observeerden de onderzoekers minutieus hoe de drugs hun testobject overnamen.
Vooral LSD vond Kesey hemels. Hij bleef een leven lang een uitgesproken voorstander van het hallucinogene middel. Keseys “Acid Tests”, in royale LSD-hoeveelheden gedrenkte hippiefeesten waar de Grateful Dead kind aan huis was, kregen al snel een mythische status.
Maar eerst schreef Kesey in 1962 een boek dat Jack Nicholson later nog zijn eerste Oscarbeeldje opleverde: One Flew Over the Cuckoo’s Nest. De proto-hippie tikte het kassucces terwijl hij zwaar onder de invloed van LSD verkeerde. Indirect dankt de acteur met de kamerbrede grijns dus zijn eerste Academy Award aan de CIA.
Andere notoire MKUltra-proefpersonen waren Robert Hunter (de tekstschrijver van de Grateful Dead – dat verklaart meteen heel wat) en James Joseph “Withey” Bulger (de beruchte Boston-gangsterbaas, akelig accuraat door Johnny Depp vertolkt in de film Black Mass). Minder kritische complotdenkers linken ook Ted Kaczynski (de hoogbegaafde bommenlegger “Unabomber”), Sirhan Sirhan (de betwiste moordenaar van Robert Kennedy) en de megalomane sekteleider Jim Jones aan het CIA-project.
2. Operation Midnight Climax
In de categorie “waar halen ze het?” hengelt Operation Midnight Climax naar de hoofdprijs. Sidney Gottlieb (hij weer!) gaf de leiding van dit cartooneske MKUltra-deelproject aan George Hunter White van het Federal Bureau of Narcotics. Overdag zuiverde de federale agent plichtsgetrouw de straten van drugs, ’s nachts testte hij ze vrolijk zelf uit.
White overzag met afluisterapparatuur en eenrichtingsspiegels aangeklede bordelen in San Francisco, Marin en New York City. Door de CIA betaalde straathoertjes lokten mannen naar de vermomde CIA-adressen, waar ze de onwetende proefkonijnen drogeerde met riante hoeveelheden drugs (uiteraard ontbrak de huisfavoriet LSD niet). Ondertussen registreerden CIA-agenten achter hun spionspiegels hoe het bedwelmende spul toesloeg.
Het project ontspoorde al snel. Tijdens hun observaties slurpten de agenten gulzig martini’s en andere plezierdrankjes. White, die de boel moest overzien, lepelde tijdens zijn nachtelijke ambtsuren bovendien hele dosissen LSD naar binnen. Het duurde niet lang voordat de overmoedige CIA-medewerkers de buitenwereld opzochten en in bars, restaurants en op stranden stiekem de drankjes van argeloze Amerikaanse burgers met hallucinogene stoffen verrijkten.
Sidney Gottlieb sakkerde bij zijn pensioen in 1972 dat MKUltra nul resultaat bereikt had. Dat klopt niet helemaal. Operation Midnight Climax gaf de CIA allerlei nuttige kennis over seksuele chantage, bewakingstechnologieën en de nefaste impact van bewustzijn veranderende middelen op werkmissies.
1. MKUltra is maar het topje van de ijsberg
De CIA was met MKUltra niet aan haar proefstuk toe. Voor MKUltra waagde de in 1947 opgerichte Amerikaanse Inlichtingendienst zich al aan een hoop gekkigheden. Tijdens Project Artichoke (1951-1953) testte de CIA vruchteloos een waarheidsserum op studenten, onderwierp ze soldaten aan martelmethoden waarvan zelfs John Rambo zou grienen en wou ze met hypnose en drugs agenten met een gespleten persoonlijkheid scheppen. Zo vergezocht zijn die Jason Bourne-films dus niet.
Je zou denken dat de VS na de flops van Project Artichoke en MKUltra wel haar lesje leerde. Nee, hoor. Naarmate de Koude Oorlog weer opflakkerde, kwam het Amerikaanse leger eind jaren 70 met Project Stargate op de proppen. Uri Geller, de wereldberoemde Israëlische lepelbuiger, was een van de deelnemers en dan weet je wel hoe laat het is.
