Waarom je Caligula opzoekt? Niet voor zijn glorieuze militaire overwinningen, nobele bestuursdaden of zachtaardige karakter. Nee, je bent om heel andere redenen geïntrigeerd door deze beruchte Romeinse keizer. Misschien zag je ooit de ‘Penthouse’-schandaalfilm met Malcolm McDowell? Of je hoorde over die wansmakelijke ‘I, Claudius’-scène, waarin John Hurt iets gruwelijks uitspookt met een babyfoetus? En nu vraag je je nieuwsgierig, én ook een beetje bang af of die Caligula écht zo’n weerzinwekkend monster was?
Of je zag de seks beluste sadist helemaal bovenaan opduiken in een lijstje met gestoorde heersers en wil weten of al die poeha wel terecht is? De jonge keizer regeerde tenslotte maar 3 jaar en 10 maanden over het Romeinse Rijk. Op 24 januari in het jaar 41 na Christus maakte zijn eigen lijfwacht, de Praetoriaanse Garde, al een bloederig einde aan Caligula’s schrikbewind. Mét toestemming van de Romeinse elite. De Senaat vaagde vervolgens met een ‘damnatio memorae’ elke herinnering aan de 28-jarige tiran uit.
Een vruchteloze poging. 20 eeuwen na zijn dood, blijkt Caligula springlevend. De schandaalfilm uit 1979 ontbreekt in geen enkel cultfilmlijstje. Netflix’ ‘Roman Empire’ wijdde in 2019 nog een heel seizoen aan de verdorven autocraat (gespeeld door Ido Drent). Ondertussen vragen gerenommeerde historici zich de laatste jaren hardop af of Caligula wel écht zo gek was als zijn tijdsgenoten beweerden.
Was Caligula een monster zoals zijn biograaf Suetonius schreef? En welke wrede daden had hij dan zoal op zijn kerfstok? Het antwoord vind je in deze 10 waanzinnige weetjes over de Romeinse keizer Caligula.
10. Caligula was zijn bijnaam (toen hij nog schattig was)
Op 31 augustus in het jaar 12 na Christus schonk Vipsania Agrippina Maior haar man Germanicus Julius Caesar een derde kind: Gaius. De oudere broers Drusus en Nero (niet te verwarren met de latere keizer Nero!) gingen het jongetje voor. De zusjes Agrippina Minor, Drusilla en Livilla volgden enkele jaren later.
De kleine Gaius had zich geen betere ouders kunnen wensen. Agrippina was langs moederskant de kleindochter van Augustus, Romes eerste keizer. Ook Germanicus had Julisch-Claudische wortels: Augustus was zijn oudoom. Maar ook zonder zijn stamboom was Germanicus een baas zonder weerga. Al bij leven toonde hij zich een legendarische generaal. Voor keizer Tiberius, die zijn adoptievader Augustus in 14 opvolgde als ‘princeps’, was Germanicus dé geknipte kerel om de gevreesde Cheruskenleider Arminius een lesje te leren. Drie veldtochten lang knokte de Romeinse generaal met de woeste stammen van ‘Germania’. Daarvoor gaf Tiberius hem in 17 een indrukwekkende triomftocht door Rome. Maar eerlijk is eerlijk: zelfs een geniale generaal als Germanicus was geen partij voor de gewiekste Arminius.
Meer daarover lees je in ons artikel over de 10 Weetjes over Arminius en de Slag bij het Teutoburgerwoud.
Germanicus was een heuse ‘family man’. Zijn gezin reisde mee tijdens zijn militaire campagnes. De kleine Gaius vond de buitenlandse tripjes heerlijk en droeg steevast een op maat gemaakt soldatenuniformpje. Incl. mini-‘caligae’: de zware, met spijkers beslagen legionairssandalen waarop Romeinse soldaten uren marcheerden. Terwijl het kereltje rondhuppelde door het legerkamp en met zijn vaders troepen dolden, bedachten de manschappen het baasje met de bijnaam ‘Caligula’: ‘(soldaten)laarsje’.
Later, toen het jochie een pak minder schattig was, verfoeide Caligula zijn bijnaam. Zijn volledige keizerstitel was Gaius Julius Caesar Augustus Germanicus. De naamgeving ‘Caligula’ werd vooral door latere historici gepopulariseerd. Naarmate Caligula waanzinniger werd, gaf hij de voorkeur aan een nieuwe koosnaam: Jupiter, de Romeinse oppergod.
9. Caligula groeide op bij de moordenaar van zijn familie
Na Germanicus’ Rijnland-campagnes, zond keizer Tiberius zijn generaal naar het Oosten voor een nieuwe klus. Daar overleed Germanicus op 10 oktober 19 in Antiochië, in hoogst mysterieuze omstandigheden. Germanicus, volgens sommigen ‘de beste keizer die Rome nooit had’, werd slechts 33 lentes oud.
Caligula’s moeder Agrippina wist het wel. Tiberius’ mannetjes hadden haar echtgenoot vermoord. En dat zou hem bezuren!
Waarom zou keizer Tiberius zijn trouwe en beste generaal vermoorden? Daar zat een schimmige troonopvolgingslogica achter. De Julisch-Claudische dynastie, die de eerste 5 Romeinse keizers leverde, was namelijk een allegaartje van adoptie, jong gestorven bloedverwanten en wispelturige moordcomplotten.
Germanicus was de zoon van Tiberius’ broer Drusus. Zijn oom adopteerde hem in het jaar 4, op aanraden van keizer Augustus. Toen Tiberius 10 jaar later zelf keizer werd, leek zijn populaire adoptiezoon Germanicus zijn gedoodverfde opvolger. Maar Tiberius had nog een eigen zoon: Drusus de Jongere. Vanzelfsprekend zag Tiberius liever zijn eigen bloed op de troon. Bovendien was er ook nog Sejanus, de prefect van de Praetoriaanse Wacht. Een even ambitieuze als verwerpelijke vent, die er zo zijn eigen listige agenda op nahield.
Enfin. Agrippina was een harde tante. Germanicus’ weduwe liet dan ook geen gelegenheid voorbijgaan om Tiberius openlijk te beschuldigen. Tegelijkertijd droomde ze van haar nageslacht op de keizerstroon. Zulke praatjes liet ome Tiberius, en dan vooral zijn rechterhand Sejanus, niet zomaar passeren. De keizer verbande Agrippina en haar oudste zoon Nero in 29 naar de Pontijnse Eilanden in de Tyrreense Zee. Zo’n verbanning was geen pretje. Agrippina verloor een oog tijdens een fikse afranseling en kwijnde uiteindelijk weg in 33. Nero werd al 2 jaar eerder vermoord (of minutieus tot zelfmoord gedwongen) in 31. Drusus, Caligula’s andere broer, bleef dichter bij huis. De jongeman vloog in een kelder onder de Palatijn. Daar stierf hij een hongerdood, nadat hij eerst radeloos zijn beddengoed had proberen op te eten. Je begrijpt het al. Met keizer Tiberius viel niet te sollen.
Caligula had meer ‘geluk’. Na een kort intermezzo met zijn 3 zusjes bij overgrootmoeder Livia en oma Antonia Minor, kreeg de adolescent in 31 een uitnodiging van Tiberius, de moordenaar van zowat zijn halve familie! Tiberius verbleef alweer sinds 27 op het eiland Capri terwijl zijn prefect Sejanus in Rome een oogje in ’t zeil hield. Daar, in zijn 7.000 m² grote villacomplex, laafde de keizer zich tot aan zijn dood in 37 aan verdorven praktijken en copieuze orgieën. Niet bepaald een geschikte omgeving om een tiener op te voeden. Maar Caligula voelde zich er wonderwel snel thuis. Hij verborg zijn haatgevoelens en sloot vriendschap met Naevius Sutorius Macro, sinds 31 de nieuwe prefect van de Praetoriaanse Wacht (Tiberius had zijn iets te ambitieuze voorganger Sejanus inmiddels laten vermoorden).
De toekomstige keizer was op Capri getuige van heel wat onmenselijkheden in Tiberius’ ‘Villa Jovis’, die hem verbazend genoeg onbewogen lieten. Al blufte Caligula later dat hij even op het punt stond om ’s nachts een dolk in Tiberius lijf te ploffen. Langzaam maar zeker manifesteerde zijn wrede karakter zich. Dat ontging ook Tiberius niet, die weleens pochte dat hij ‘een adder voor het Romeinse volk opvoedde’.
Na Tiberius’ dood op 16 maart 37, riep de Praetoriaanse Wacht Caligula uit tot nieuwe keizer. Wie anders? Tiberius’ enige natuurlijke zoon, Drusus de Jongere, stierf reeds in 23. Wel bepaalde Tiberius’ testament dat Caligula extra lief moest zijn voor Gemellus, Tiberius’ kleinzoon. De erfenis werd verdeeld tussen Caligula en zijn neefje. Je kan al raden wat Caligula deed. Hij liet de jongen datzelfde jaar nog vermoorden.
8. Caligula’s eerste regeringsmaanden waren een zegen voor Rome
Rome reageerde verrukt op Tiberius’ dood. Eindelijk was Rome verlost van haar vrekkige keizer, onder wiens angstbewind van hoogverraadprocessen niemand veilig was. Het volk stond al klaar om zijn verwerpelijke resten met haken de Tiber in te sleuren, zoals Tiberius zelf met zoveel van hen had gedaan. Pittig detail: volgens de Romeinse schrijver Suetonius stierf Tiberius geen natuurlijk dood, maar verstikten Caligula en de Praetoriaanse prefect Macro hem met een kussen.
Met Caligula zou alles veranderen. De 24-jarige knaap was immers de zoon van Germanicus, dé supergeneraal. En niet te vergeten, Augustus’ bloed stroomde door zijn aderen, dé superkeizer! Bovendien voelde iedereen medelijden met wat die arme, verweesde Caligula allemaal had moeten doorstaan. En ondanks alles géén grammetje wrok: Caligula gaf Tiberius een fraaie staatsbegrafenis. Toen hij daarna hoogst persoonlijk de beenderen van zijn vermoordde moeder en broer overbracht van de Pontijnse Eilanden naar Augustus’ mausoleum, wist het volk het wel zeker: die Caligula was een alleraardigste knul.
Na zijn aantreden loste Caligula meteen de hoge verwachtingen in. Hij verbrandde Tiberius’ persoonlijke papierberg (die nog heel wat afrekeningen met senatoren telde), bevrijdde alle onterecht opgesloten gevangen, betaalde vals geïnde sestertiën terug aan de arme sloebers in kwestie, schroefde hier en daar een belastingentje terug, en gaf de Praetoriaanse Wacht een mooie bonus. Slim plan, want de keizerlijk lijfwacht houd je beter te vriend. Ook het volk, dat sombere jaren onder Tiberius’ legendarische Dagobert Duck-spaarbeleid kende, vergat Caligula niet met gladiatorengevechten, theaterspelen en andere frivoliteiten. Tot slot maakte de jonge princeps werk van heel wat verwaarloosde bouwprojecten.
Niet verwonderlijk dat Philo van Alexandrië later Caligula’s eerste half jaar loofde als een werkelijke zegen. Maar wanneer Suetonius in 121 zijn sappige biografie (en tevens de belangrijkste bron over het leven van Romes derde keizer) pent, beschrijft hij Caligula als een verdorven monster. Waar liep het allemaal mis?
Na enkele maanden was er al een teken aan de wand. Omoe Antonia, die haar kleinzoon met strakke hand stuurde, overleed op 1 mei 37 in mysterieuze omstandigheden. Zelfmoord of vergiftigd door Caligula, ging het gerucht. In oktober 37 velde een ziekte de jonge keizer. En nog niet minnetjes ook. De inmiddels 25-jarige jongeman herstelde dat najaar nog, maar werd nooit meer de oude. Had de ziekte hem plots krankzinnig gemaakt? Wie zal het zeggen. In elk geval was ‘le nouveau’ Caligula wel 100 keer wreder, waanzinniger en willekeuriger dan zijn zo gehate voorganger Tiberius.
Caligula keerde compleet paranoïde terug van zijn ziekbed. Misschien dacht hij dat hij vergiftigd was? Dat zou hij dan alvast geen tweede keer laten gebeuren. Vanaf eind 37 was geen enkele verwant nog veilig voor Caligula’s achterdocht. Van zijn neefje Gemellus (Tiberius’ tweede erfgenaam), tot Caligula’s schoonvader Marcus Junius Silanus (Caligula’s eerste vrouw stierf in het kraambed) en zijn zwager Marcus Aemilius Lepedius: voor de jonge tiran waren het allemaal potentiële samenzweerders die uit de weg moesten. Wat betreft zijn zwager had hij nog gelijk ook: na de dood van Caligula’s lievelingszus Drusilla beraamde de weduwnaar een aanslag op de keizer samen met Caligula’s nog 2 levende zussen Livilla en Agrippina de Jongere. Caligula’s zwager werd geëxecuteerd, zijn zussen verbannen.
7. Caligula’s lachwekkende militaire palmares
De appel valt niet ver van de boom, zegt men weleens. Maar qua militaire prestaties lag Caligula wel héél ver van zijn vader generaal Germanicus en zijn overgrootvader Augustus. Nochtans zag Caligula het groots. Dat bleek al toen hij zijn befaamde brug over Baiae bouwde. Om de astroloog Thrasyllus ongelijk te bewijzen (de man verzuchtte dat hij evenveel kans had om keizer te worden als te paard over de Golf van Baiae te rijden) – liet Caligula een kilometerslange brug van in beslag genomen schepen bouwen van Baiae naar de haven van Puetoli. Vervolgens reed Caligula gekleed in de gouden borstplaat van Alexander De Grote (die hij uit diens sarcofaag had geritseld) over de interim-pontonbrug. En nu jij, Thrasyllus.
Caligula’s Germaanse expeditie bleek achteraf een maat voor niets. Maar de keizer had nog een troefkaart op zak. Hij zou slagen waar Julius Caesar faalde. Jawel, Caligula beraamde een invasie op Groot-Brittannië! En wel met 200.000 soldaten. Die campagne draaide uit op een regelrechte sisser. De kortste oversteek naar Engeland lag aan de Gallische kust: een doorgang die we vandaag kennen als Het Kanaal. Maar Caligula zou nooit het Britse vasteland bereiken. Zijn manschappen weigerden in te schepen en sloegen aan het muiten in Boulogne. Als straf liet de keizer ze dan maar een robbertje vechten met de Noordzee.
De ballista’s stonden al opgesteld voor de schuimende golven, toen Caligula zich plots bedacht. Uit het niets sommeerde hij zijn soldaten om hun helmen en zakken te vullen met zeeschelpen, die hij trots ‘oorlogsbuit van de Oceaan’ doopte. Als toppunt bouwde hij een kanjer van een vuurtoren als overwinningsmonument. Als toegift beloofde hij elke soldaat bovendien 100 denarii.
Kan het nog gekker? Toch wel. Voor hij Gallië verliet, selecteerde hij nog enkele potige locals. De Galliërs moesten hun haar rood verven en laten groeien, zodat ze thuis in Rome konden doorgaan voor Germaanse krijgsgevangenen.
6. Een bloemlezing van Caligula’s wreedheden
Caligula regeerde slechts 3 jaar en 10 maanden. En zoals je hierboven las, was dat geen vetpot qua militaire prestaties. Zijn talenten lagen elders: in het pijnigen, vernederen en onteren van anderen. Gek genoeg was het gewone volk best dol op Caligula. Onder zijn voorganger Tiberius viel er namelijk weinig te beleven. Tiberius was een eersteklas zwartkijker en vrek die Rome negeerde terwijl hij op Capri in luxe en orgieën baadde. De schrijver Plinius de Oudere noemde hem ooit ‘tristissimus hominum’: de droevigste van alle mensen.
Met Caligula viel er tenminste wat te beleven. Caligula liet bij aantreden het geld meteen goed rollen. Zelf een fervent wagenrenner, liet hij zijn eigen stadium bouwen in de tuinen op de Vaticaanse Heuvel, het ‘Gaianum’. Aan competitie had Caligula een broertje dood: concurrerende paarden en renners werden vergiftigd.
Pompeï kreeg dan weer een nieuw amfitheater en ook in de Romeinse hoofdstad viel er heel wat te beleven. Het volk was verrukt wanneer Caligula op bloederige gladiatorengevechten trakteerde. Maar ze moesten nu ook niet overdrijven. Wanneer er ’s nachts al vroege fans in het Circus verzamelden voor een goed zitje, dreef Caligula ze weer buiten met knokploegen.
De keizer herleefde helemaal wanneer er bloed vergoten werd. Maar zelfs dan nog sloeg de verveling al eens toe. Dan zocht Caligula zijn toevlucht tot ‘practical jokes’. Zo rolde hij de zonneschermen binnen op snikhete dagen en verbood hij vervolgens het publiek het theater te verlaten. Op andere dagen sloot hij de graanschuren zodat de burgers verhongerden. Wie dan weer niet mocht verhongeren, waren de wilde dieren in het Circus. Toen Caligula op een dag hoorde hoeveel hun gevoederd vee kostte, gooide hij ze voortaan criminelen toe. Wanneer er te weinig criminelen voorhanden waren, duwde hij toeschouwers de arena in. Protesteren tegen deze ‘damnatio ad bestias’ konden ze toch niet: Caligula liet eerst hun tong uitsnijden.
Caligula trainde zelf wel eens voor de lol met gladiatoren. De gladiatoren gebruikten natuurlijk een houten oefenzwaard en kenden hun plaats. Toen een gladiator in opleiding zich tijdens een sparsessie opzettelijk liet vallen om de keizer te paaien, stak Caligula hem geniepig met zijn dolk en huppelde hij vervolgens victorie kraaiend rond het onfortuinlijke slachtoffer.
Waar Caligula minder lol in had, was zijn uiterlijk. De keizer werd al op jonge leeftijd kaal, wat in schril contrast stond met zijn overwoekerende lichaamsbeharing. Tel daarbij zijn holle, stuurse blik, magere stekkenbenen en gigantische voeten (die hij overigens graag in vrouwenschoeisel stak) en het volk wist wel op wat Caligula geleek: een geit. Wie het woord geit vermeldde of van bovenaf naar zelfs maar naar zijn kale kruin keek, maakte kennis met een ijzeren staaf.
Caligula was dan ook behoorlijk afgunstig. Toen hij op een dag een knappe jongeman opmerkte, zwierde hij de adonis de gevangenis in wegens zijn elegante kleren en weelderige haardos. De jongens vader smeekte zijn zoon vrij te laten. Daarop liet Caligula de jongen executeren, waarna hij de troosteloze vader op een copieuze etentje uitnodigde alsof er niets gebeurd was. De vader dronk, at en aanvaarde dinergeschenken zonder een emotie te vertonen. Wat moest hij ook? Anders zou Caligula zich weleens tot zijn andere zoon richten.
Goed, je bent overtuigd. Caligula was geen lieverdje. Maar misschien gedroeg hij zich beter onder zijn gelijken, de Romeinse senatoren? Mooi niet. Die kregen net het ergste te verduren.
5. Caligula maakte de Senaat het leven zuur
In het Romeinse Keizerrijk kende iedereen zijn plaats. De keizer was de baas, maar de Senaat had ook wel een vinger in de pap. Op papier, tenminste. Tijdens zijn 13-jarige bewind teisterde Tiberius senatoren met hoogverraadprocessen. In 27 zette hij ze bovendien schaakmat met zijn verhuizing van Rome naar het eiland Capri. Omstreeks het jaar 39 toonde Caligula dat het altijd nóg erger kon. Hij ontpopte zich tot een weerzinwekkende alleenheerser. Met duivels genoegen veranderde hij het principaat in een almachtige monarchie. De elite werd daarbij zijn favoriete mikpunt van spot. Tijdens een plechtig banket met de consuls barstte Caligula plots in lachen uit. Nieuwsgierig vroegen zijn tafelgenoten wat er zo grappig was. ‘Oh, niets’, grinnikte Caligula. ‘Ik bedacht met plots dat ik jullie met één vingerknip allemaal de keel kan laten oversnijden.’
De Romeinse schatkist bereikte inmiddels de bodem, maar daar wist Caligula wel raad mee. Met de herintroductie van de gevreesde verraadprocessen, beleefde de Senaat haar ergste nachtmerrie. Want, verrassing: Caligula had Tiberius’ documenten met bezwarende senaatsinfo helemaal niet verbrand zoals hij beweerde! Met het geconfisqueerd fortuin spijsde Caligula dan weer de staatsschuld. Andere aristocraten verpatste hij voor exuberante bedragen gladiatoren. In een vlaag van boekhoudkundige waanzin belastte Caligula niet alleen prostitutiebezoek, maar veranderde hij zijn Palatijnse paleis ook in een bordeel.
Dat was het eigenlijk ook al een beetje. Tijdens etentjes met senatoren verdween Caligula ook geregeld met iemands echtgenote naar zijn vertrekken. Achteraf moest haar man dan willoos aanhoren welke vleselijke lusten Caligula zonet met zijn eega had uitgespookt. Terwijl senatoren kilometers lang naast zijn wagenspan moesten hollen in hun keurige toga’s, was voor Caligula’s lievelingspaard Incitatus dan weer niets te veel. Het edele dier kreeg een stal van marmer, incl. persoonlijke dienaren, uitnodigingen voor staatsetentjes, een ivoren voederbak, purperen gewaden en een met kostbare edelstenen bezette halsband. Incitatus’ lievelingskostje? Haver met goudschilfers.
Allicht liet de naam Incitatus al een belletje bij je rinkelen. Eén van de bekendste Caligula-anekdotes is dan ook dat hij met het idee speelde zijn paard te benoemen tot consul. En waarom ook niet? Volgens Cassius Dio ging de hengst al door het leven als priester. Alleen stak Caligula’s bloederige einde een stokje voor. Een paard voordragen als belangrijkste magistraat? Dan moet je wel goed gek zijn, toch? Hedendaagse historici als Aloys Winterling zien een andere verklaring: Caligula had zo’n hartgrondige hekel aan de Senaat, dat in zijn ogen zelfs een paard hun nutteloos werk kon klaren.
Goed mogelijk. Want dat Caligula de Senaat haatte, staat buiten kijf. Caligula had volgens Suetonius een heuse blacklist van senatoren. Onder een geschilderde dolk pronkte de namen van zijn potentiële doelwitten. Na Caligula’s dood overspoelden duizenden dode vissen de Tiber. Naar verluidt omdat de nieuwe keizer Claudius Caligula’s privé-voorraad gif in de Romeinse rivier had geloosd.
4. Caligula, de levende god
Het toppunt van hoogheidswaanzin? Denken dat je een god bent. En Caligula was er heilig van overtuigd dat-ie er eentje was. De ene dag wandelde hij over het Forum Romanum met een gouden baard en een bliksemschicht. De andere dag wisselde hij zijn Jupiter-accessoires voor de herautsstaf van Mercurius of Neptunus’ drietand. En ja, zelfs de gewaden van de godin Venus ontbraken niet in Caligula’s verkleedkoffer. Standbeelden van Romeinse goden pimpte hij met een nieuw hoofd: het zijne.
Zoals gezegd haatte Gaius (zoals Caligula echt heette) zijn bijnaam. Hij koos zelf een betere koosnaam. Op publieke documenten en onder senatoren liet hij zich aanspreken als Jupiter. Maar uiteraard stond Caligula boven die Romeinse oppergod. Toen hij op een dag naast een Jupiter-standbeeld stond, vroeg hij de beroemde toneelspeler Apelles wie volgens hem de grootste van de twee was. Apelles aarzelde net een seconde te lang, wat hem een fikse geseling opleverde. Toen de arme drommel huilend om genade smeekte, complimenteerde Caligula hem met het feit dat hij zelfs kermend nog steeds zo’n prachtige stem had. Ja, die Caligula was een venijnig mannetje.
Tegen 39 nam Caligula’s hoogheidswaanzin zulke grote proporties aan, dat hij zijn eigen tempel had. Welgestelde Romeinen troggelde hij fortuinen af in ruil voor de dubieuze eer van zijn openstaande hogepriester ambten. Een god moet natuurlijk dicht bij zijn medegoden zijn. Daarom liet Caligula een brug bouwen tussen zijn paleis en de Tempel van Jupiter. In 2003 ontdekten Italiaanse archeologen dat Caligula bovendien de Tempel van Castor en Pollux, Jupiters goddelijke tweelingzonen, in zijn keizerlijke stulpje had geïntegreerd als vestibule. Niet dat Caligula zoveel respect had voor het Romeins geloof. Toen hij op een dag assisteerde bij een religieuze ceremonie, sloeg hij niet het offerdier maar de priester in kwestie met zijn bijl de kop in.
Caligula’s dreef zijn melomanie zo ver, dat hij Rome bijna in een oorlog met de Joden stortte. In het jaar 40 wou de keizer namelijk de Heilige Tempel van Jeruzalem herinrichten met een standbeeld van zichzelf. Voor de Joden, die prat gingen op hun monotheïsme, was dit je reinste heiligschennis. De Joden kregen telkens ze weer eens relden een fikse schrobbering, maar van hun geloof bleven de keizers wijselijk af. Caligula daarentegen, begreep nauwelijks wat hun probleem was. Wat verwacht je ook, van een man die zelfs even overwoog om de Zeus van Olympia, één van de 7 antieke wereldwonderen, naar Rome te halen om er zijn kop op te plakken?
3. Volgens sommige hedendaagse historici was Caligula helemaal niet gek
Caligula deed een hoop dingen die niet spoorden. De jonge keizer had natuurlijk geen leuke jeugd gekend. Als je moet inwonen bij de man die je half familie uitmoordde, blijft dat natuurlijk niet in je koude kleren zitten. Maar was Caligula echt waanzinnig? Na zijn eerste beloftevolle maanden knakte er in oktober 37 in elk geval iets in hem. De bijwerkingen van een vergiftiging, zenuwinzinking of epilepsieaanval?
De dood van Caligula’s lievelingszus Drusilla in 38 hielp ook niet meteen. Caligula plaatste zijn zussen Agrippina, Drusilla en Livilla op een voetstuk: ze werden zelfs opgenomen in de eed van trouw die zijn soldaten zweerden. Volgens Caligula’s biograaf Suetonius rolde Caligula op regelmatige basis met zijn zussen onder de lakens en vergreep hij zich al op jonge leeftijd aan Drusilla, tot ontsteltenis van grootmoeder Antonia.
Toen Drusilla op 22-jarige leeftijd overleed, sloegen bij Caligula de stoppen door. Na weken waken aan haar ziekbed, gaf Caligula zijn verdriet de loop alsof Drusilla zijn eigen echtgenote was. Hij vergoddelijkte haar als Diva Drusilla. Wie niet oprecht genoeg om de Augusta rouwde, kreeg bovendien een fikse pandoering. Een jaar later noemde Caligula zijn enige kind naar zijn overleden lievelingszus.
De satirist Juvenalis en de Joodse historiograaf Flavius Josephus beweerden dat Caligula’s gekheid voortkwam uit een liefdesdrankje van Milonia Caesonia, zijn vierde en laatste vrouw. Dat zou alvast ook wat andere dingen verklaren: de promiscue Caesonia was niet bepaald moeders mooiste. Toch liet Caligula zijn nieuwe echtgenote paraderen voor zijn soldaten toonde ze zelfs nog meer aan zijn vrienden. Maar ze baarde wel mooi Caligula’s dochtertje. Tijdsgenoten twijfelden of Caligula wel de vader was, maar toen de keizer zag hoe het ukje haar speelkameraadjes de ogen uitklauwde.
In elk geval herinneren de antieke auteurs Caligula en zijn heerschappij unaniem als waanzinnig. Maar was hij écht zo gek als de legende wil? De laatste jaren vellen historici als Anthony A. Barrett (1989), Sam Wilkinson (2005), Aloys Winterling (2011), Mary Beard (2013) en Stephen Dando-Collins (2019) een genuanceerder oordeel over Caligula. Misschien was Caligula minder gek dan zijn tijdgenoten beweerden. Volgens hen was Caligula in de eerste plaats een cynische eikel met een morbide gevoel voor humor die als alleenheerser de Romeinse elite uitdaagde
Dat hij zijn paard tot consul wou maken? Dat was in de eerste plaats een mooie middelvinger naar de senaat, die hij zo vurig haatte. Dat hij een levende god was? Zijn overgrootvader Augustus, die oh zo nobele keizer, had er anders ook al geen problemen mee om zich in het Oosten te laten vereren als een god. De schelpen die hij zijn soldaten op het Noordzeestrand liet rapen, waren mogelijks een metafoor voor buitgemaakte bootjes van Britten of vrouwelijke geslachtsdelen (en waarom zou een keizer als Caligula nou niet gezellig met zijn troepen op bordeeltocht gaan als verstrooiing?).
Sommige onderzoekers denken dat Caligula geen psychische stoornis had, maar dat zijn wrede en wispelturige karakter voortkwam uit een fysieke aandoening. Kanshebbers zijn o.a. hyperthyreoïdie (een overijverige schildklier) – wat zijn prikkelbaarheid en staar zou verklaren, de ziekte van Wilson of een hersen(vlies)ontsteking.
Volgens anderen was epilepsie de boosdoener en leefde Caligula in constante angst voor nieuwe aanvallen. Het zou verklaren waarom hij op zijn balkon met de maan praatte: in de Oudheid dacht men dat de maan de vallende ziekte beïnvloedde. Ook sliep hij nauwelijks 3 uur per nacht, werd hij geplaagd door nachtmerries, sprong hij verschrikt onder zijn bed als het te hevig bliksemde en had hij geregeld barstende koppijn. Zou je zelf niet een beetje opgefokt zijn?
2. De eerste vermoorde Romeinse keizer
In de Romeinse Keizertijd werd er heel wat afgemoord. Suetonius schreef in 121, 80 jaar na Caligula’s dood, dat sommigen geloofden dat Caligula zijn voorganger Tiberius vermoordde met hulp van de Praetoriaanse prefect Macro. Moeilijk hard te maken. Maar dat Caligula de eerste vermoordde Romeinse keizer was? Daarover bestaat geen twijfel.
Het zat er aan te komen. Caligula pestte de Romeinse aristocratie het bloed onder de nagels. Aan het einde van zijn heerschappij kondigde hij doodleuk aan dat hij Rome voor Alexandrië zou inruilen. Het Egyptische volk wist tenminste hoe ze een levende god moest aanbidden. Technisch gezien betekende Caligula’s aangekondigde verhuis de ontmanteling van de Senaat en Praetoriaanse Wacht. Daarnaast gedroeg hij zich gewoon sowieso als een enorme eikel. Maar wie maakte hem wat? Hij was een god, toch? Maar ook goden kunnen bloeden. En nog royaal ook zou blijken.
Senatoren, Praetorianen en ruiters: de hele Romeinse elite had wel nog een appeltje te schillen met Caligula. Zeg gerust een hele boomgaard. Achteraf waren de voortekens duidelijk. Op de Idus van maart, de dag van Julius Caesars moordaanslag, sloeg de bliksem in op Rome. Voor Caligula was er geen vuiltje aan de lucht. Ook niet toen bij het offeren van een flamingo op 24 januari 41 het bloed onheilspellend op zijn gewaad spatte. Die dag genoot Caligula van de ‘Ludi Palatini’: de Palatijnse Spelen. Eens thuis gebeurde het. In een gangetje klief krijgstribuun Cassius Chaerea plots zijn keizers keel over. Caligula’s welverdiende loon: de keizer sarde Cassius voortdurend met zijn verwijfde voorkomen.
Daarna beukte Cassius’ collega Cornelius Sabinus in op Caligula’s borst. De belaagde keizer wou nog even protesteren dat een levende god niet kon gedood worden. Dat viel lelijk tegen. Caligula zakte neer en zijn Praetoriaanse Garde zou hem niet helpen. Want het waren net zijn trouwste lijfwachten die met meer dan 30 messteken een einde aan zijn ellendige leven maakte. Ook Caligula’s vrouw Caesonia en zijn dochtertje Julia Drusilla ontsprongen de dans niet. Caesonia bood uitdagend haar hals aan, terwijl een soldaat het schedeltje van het 1-jarige meisje tegen de muur verbrijzelde. Mét goedkeuring van de Senaat, het opvliegende dreumesje moest maar eens in haar vaders voetsporen stappen!
De Senaat hoopte op een terugkeer naar de aloude Republiek. Maar dat lieten de Praetorianen niet gebeuren. Daarvoor was hun positie in het Keizerrijk ondertussen veel te comfortabel geworden. Achter de gordijnen bibberde ondertussen een 50-jarige man als een rietje. Claudius, de manke, ietwat hardhorende en stotterende 50-jarige broer van Caligula’s vader Germanicus. Ondanks, of misschien net door zijn inferieur voorkomen, had Claudius alle familie-intriges, moordcomplotten en waanzin overleefd van afgelopen jaren. Hij werd Romes nieuwe keizer.
En Caligula? Die verdween in de vergetelheid. Want de Senaat verbande elke herinnering aan haar eerste vermoordde keizer. Caligula’s standbeelden gingen tegen de grond. Zijn gehate naam zou nooit meer de gevelinscriptie van een openbaar gebouw sieren. De munten met zijn beeldtennis verdwenen uit roulatie en werden omgesmolten. Elke bewijs aan Caligula’s verderfelijk leven moest uit de hoofdstad. Alsof hij nooit bestaan had. Voor de eervolle Romeinen was er amper een ergere straf denkbaar dan deze ‘damnatio memoriae’ (‘vervloeking van de nagedachtenis’).
1. ‘Caligula’ (1979), de meest controversiële film ooit?
De Senaat wiste elke herinnering aan haar gehate keizer uit. Maar zo geslaagd was Caligula’s ‘damnatio memoriae’ niet. 80 jaar later schreef de Romeinse biograaf Gaius Suetonius Tranquillus zijn ‘De Vita Caesarum’ (‘Over de levens van de keizers’). Bijna alles wat we weten over Caligula, danken we aan deze biografie. Allicht omdat Suetonius schreef alsof hij een betrekking bij de Britse tabloids ambieerde. Geen sappige anekdote of vunzige seksroddel was hem te veel. De objectievere Romeinse historiograaf Tacitus had Suetonius’ saillante levensbeschrijving allicht kunnen nuanceren, maar Tacitus’ werk over Caligula ging verloren.
Daar moest ooit een film van komen. En niet zomaar een film. ‘Caligula’ werd (en wordt!) gepromoot als ‘The most controversial film of the 20th century!’. Niet gek ook. Grote geldschieter achter het project was Bob Guccione. De ‘Penthouse’-baas pompte 17,5 miljoen dollar spaargeld in de fel bekritiseerde schandaalfilm. Daarmee was ‘Caligula’ in 1979 de duurste onafhankelijke film ooit.
De productieperikelen zijn haast even legendarisch als de film. De Italiaanse avant-garde regisseur Tinto Brass en gerenommeerde scenarist Gore Vidal hadden een satire over keizerlijke macht voor ogen. Daarvoor hadden ze met Malcolm McDowell de geknipte hoofdrolspeler. De ‘A Clockwork Orange’-ster kreeg versterking van grote namen als Peter O’Toole (die Tiberius speelde), John Gielgud (Nerva) en een piepjonge Helen Mirren (Caligula’s vrouw Caesonia).
Eind 1976 was het project rond. Maar Guccione was niet tevreden. ‘Veel te weinig seks!’, luidde de teneur. Dus kroop de producer zelf maar achter de camera. Hij kruidde de film met wat porno hier en daar. Of beter gezegd: Guccione gooide er een hele specerijenwinkel hardcore seksscènes en wansmakelijke gewelddadigheden tegenaan. Verbolgen distantieerde de regisseur en scenarist zich van het eindresultaat.
Landen als Australië, Canada, IJsland en Rusland bandden de film. Malcolm McDowell raadde zijn fans de film wijselijk te negeren. De vermaarde filmcriticus Roger Ebert verliet halfweg de voorstelling de zaal en rechtvaardigde zijn nul-sterrenrecensie met de conclusie ‘sickening, utterly worthless, shameful trash’.
Voor anderen is ‘Caligula’ een meesterwerk en een cultprent die elke cinefiel in de kast moet hebben – ‘The Imperial Edition’ biedt een hoop extra’s. Leonardo DiCaprio prees de film als inspiratiebron voor zijn hilarische vertolking in ‘The Wolf of Wall Street’.
Dit artikel is geschreven door Matthias Van de Velde. Hij komt uit de verguisde carnavalsstad Aalst en studeerde Klassieke Geschiedenis en Europese Politiek aan UGent. Hij is nog steeds boos dat hij als 6-jarige dreumes niet mee mocht toen ‘Bram Stoker’s Dracula’ en ‘Jurassic Park’ in de bios draaide. Hij schrijft nooit een woord te veel, tenzij hij zich laat gaan.
Meer lijstjes over het oude Rome
- 10 weetjes over gladiatorengevechten en gladiatoren
- 10 Beroemde Gladiatoren
- 10 weetjes over het Romeinse colosseum
- 10 Weetjes over Pompeii
- Arminius en de slag bij het Teutoburgerwoud – 10 weetjes
- Vreemde festivals van de oude Romeinen
- Romeinse Goden
- 10 Weetjes over Cleopatra
- 10 Weetjes over Julius Caesar
- Top 10 Gestoorde Koningen en Koninginnen in de Geschiedenis
- Spartanen – 10 Weetjes over deze brute strijders
1 reactie
Caligula is een seks beluste sadist