10 Weetjes over Niccolò "het doel heiligt de middelen" Machiavelli

Sowieso noemde je ooit al eens iemand een machiavellist. Of misschien schuilt er stiekem zelf zo’n gewetenloze sluwe manipulator in je? Maar wat weet je eigenlijk verder over Niccolò Machiavelli (1469 – 1527), de man achter de wereldberoemde uitspraak “Het doel heiligt de middelen”? En zijn die woorden echt wel van de Florentijnse filosoof, diplomaat en schrijver? Dat ontdek je in deze 10 weetjes over Machiavelli.

Inhoudsopgave

Grondlegger van de moderne politieke wetenschappen

Machiavelli leefde in een waanzinnig interessante tijd. De Italiaanse Renaissance bereikte zijn hoogtepunt. Nooit voorheen verzamelden er zoveel briljante koppen op zo’n klein lapje grond. Op bestuurlijk vlak ging het er heel anders aan toe. De versnipperde Italiaanse stadstaten lagen voortdurend met elkaar in de clinch. Intern verliep het niet veel beter. Machiavelli keek als stadssecretaris en diplomaat somber naar het wankele stadsbestuur van zijn geliefde Florence.

Dat kon beter, vond de Florentijn. Hij droomde hardop van een sterke leider die het verdeelde Italië verenigde. In het politiek traktaat “Il Principe”, bij ons bekend als “De vorst” of “De heerser”, legde Machiavelli haarfijn uit welke kwaliteiten zo’n leider moest hebben.

Machiavelli vond zo eigenhandig de moderne politieke wetenschappen uit. Er bestonden al duizenden boeken over de rechtvaardige heerser. Plato en Aristoteles schreven al eeuwen jaren voorheen over politieke kwesties. Maar deze voorgangers koppelden steevast politieke macht aan moraal of goddelijke goedkeuring. Machiavelli koos voor een totaal nieuwe aanpak. Hij negeerde ethiek en godswil en zette het individu en zijn motivaties centraal. Il Principe leest dan ook als een handleiding vol realistische én nuttige praktijkvoorbeelden voor al wie macht zoekt.

Machiavelli was geen academicus

Als uitvinder van de moderne politieke wetenschappen zijn Machiavelli’s stellingen verplichte kennis voor elke aanstormende politicoloog. Gek genoeg volgde de man zelf nooit universiteitsstudies. Bovendien was Machiavelli’s Latijn niet bepaald om over naar huis te schrijven.

Opvallend genoeg draaide Machiavelli dit gebrek aan universitaire scholing in zijn voordeel. Het directe ongekunstelde en onvolmaakte taalgebruik droeg bij tot de latere populariteit en leesbaarheid van zijn werk. Soms plukte hij zelfs inspiratie op markten en kroegen.

Machiavelli belandde in de cel

Machiavelli werkte sinds 1498 als secretaris van de Tweede Kanselarij. Hij moest geregeld de boer op voor de buitenlandse zaakjes van de Florentijnse republiek. Dat ging goed tot in 1512 plots de verbannen familie de’ Medici met een huurlingenleger voor de stadspoorten stond. De rijke familie nam de boel over en Machiavelli kreeg meteen zijn ontslag. Kort daarna klonken er geruchten over een sluimerende samenzwering tegen deze nieuwe heersers. Brute pech voor Machiavelli, want zijn naam prijkte onterecht op het lijstje samenzweerders.

De ex-diplomaat vloog in een smerige cel tjokvol ratten, luizen en ander ongedierte. Daar hees de beul hem zes keer met een touw omhoog tot zijn armen uit de kom trokken en zijn pezen en spieren pijnlijk scheurden. De redding kwam uit een onverwachte hoek. Paus Julius II legde het loodje en een lid van de de’ Medici-clan volgde hem op als Leo X. De nieuwe paus kondigde prompt een collectieve amnestie af. Machiavelli strompelde huiswaarts naar zijn bescheiden familielandgoed.

Machiavelli’s beroemde Il Principe was eigenlijk een spontane sollicitatiebrief

Eens hersteld van de gruwelijke martelingen, begon Machiavelli in 1513 aan zijn beroemde Il Principe. Het boek gaf nieuwe vorsten raad hoe ze hun staat moesten besturen. Met dit werk wou Machiavelli voornamelijk het heersende geslacht de’ Medici imponeren. De werkloze schrijver hoopte namelijk op een mooie nieuwe staatsfunctie.

Giuliano de’ Medici, de aanvankelijke geadresseerde, overleed enkele maanden na het voltooien in 1516. Daarom droeg Machiavelli het maar op aan Lorenzo II de’ Medici, de nieuwe vorst van Florence. Die voelde zich niet bepaald vereerd, want Machiavelli kon fluiten naar de verhoopte betrekking in diens hofhouding.

Zijn werk stond op de Index Librorum Prohibitorum

Uiteindelijk vond Machiavelli alsnog een broodheer bij de familie de’ Medici. Paus Clemens VII, sinds 1523 de tweede paus uit het notoire geslacht, bestelde een uitvoerig geschiedeniswerk over Florence. Enkele jaren later na Machiavelli’s dood stond de pauselijke waardering alweer op het vriespunt.

In 1557 stelde Paulus IV Rome’s eerste ”Index Librorum Prohibitorum” op. Machiavelli’s postuum verschenen werk belandde op deze beruchte Index van Verboden Boeken. De katholieke kerk vond dat Il Principe politieke corruptie veroorzaakte. Ook met Machiavelli’s passie voor de klassieken en hun heidense cultuur lachte de paus niet. Het gevolg laat zich al raden. Clandestiene drukken van Machiavelli’s werk gingen bliksemsnel viraal.

Cesare Borgia was Machiavelli’s inspiratiebron

Ten noorden van Toscane stond in 1499 een man op die Machiavelli’s leven voorgoed veranderde. Cesare Borgia (1475 – 1507) veroverde in een mum van tijd de Italiaanse regio Romagna. Stadstaat na stadstaat viel in zijn handen. De kersverse vorst ruimde zonder scrupules zijn eigen muitende commandanten uit de weg ruimen. Machiavelli zag tijdens een van zijn ambtsbezoeken aan Borgia’s hof hoe de man vier van zijn vertrouwelingen executeerde.

Als politicus kan je beter gevreesd dan geliefd zijn, wist Machiavelli toen al. De jonge Borgia joeg iedereen de stuipen op het lijf met zijn wrede handelingen, maar voor Machiavelli was hij de ideale vorst. Cesare Borgia en zijn bloedverwanten gedroegen zich als maffia avant la lettre. De tv-series The Borgias en Borgia zijn verplicht kijkvoer als je meer wil weten over deze intrigerende figuur.

Machiavelli ontmoette Leonardo Da Vinci

Ondanks de vele oorlogen en politieke chaos leefde Machiavelli ook in een geweldig cultureel tijdperk. Michelangelo begon aan zijn befaamde David en Leonardo Da Vinci verbaasde heel Italië met zijn ongeëvenaarde schilderijen en ingenieuze creaties. Florence en het prachtige Palazzo Vecchio waren de kroon op de Italiaanse Renaissance. En dan moest Rafaël nog zijn artistiek zenit bereiken. In zo’n klein gebied vol talent moest Machiavelli ooit wel op Da Vinci botsen.

Immer bezeten van het welvaren en behoud van zijn Florence, liet Machiavelli de geniale uitvinder eigenhandig inlijven. Volgens sommige bronnen kluste Da Vinci namelijk op Machiavelli’s aanraden in 1502 – 1503 bij als militaire ingenieur van de Florentijnse republiek. Het nabijgelegen Pisa loerde gevaarlijk naar Florence en Da Vinci’s ingenieuze dammensysteem zou die dreiging wel even droogleggen.

Het plan bleek uiteindelijk nadelig voor Florence’ eigen landbouw en stierf een stille dood. Da Vinci zocht hierna weer nieuwe avonturen op. De opvallende klemtoon op het belang van technologische innovatie bij oorlogsvoering in Machiavelli’s latere werk alluderen op een belangrijke impact van deze korte samenwerking.

Machiavelli was een bescheiden militair genie

Il Principe leerde machtsgeile politici hoe ze de troon konden grijpen. Het adviseerde zittende vorsten ook hoe ze deze macht vervolgens moesten behouden. Een van de belangrijkste zaken was een leger. Dat klinkt misschien logisch, maar in de vijftiende eeuw waren er nog geen nationale legers. Vorsten zochten hun heil bij huurlingenlegers. Dit zootje ongeregeld blonk niet uit in betrouwbaarheid. Hun loyaliteit lag bij wie het meeste geld beloofde.

Machiavelli geloofde dat een leger van eigen burgers betrouwbaarder en succesvoller was dan huursoldaten. In 1506 gaf het Florentijns stadsbestuur hem toestemming om zo’n republikeins leger samen te stellen. En ja hoor, enkele jaren later heroverde Machiavelli’s volksmilitie met succes Pisa.

Machiavelli schreef nooit “Het doel heiligt de middelen”

Dictators als Hitler, Mussolini en Stalin liepen hoog op met Machiavelli’s Il Principe. Zo kreeg Machiavelli’s werk afgelopen eeuw een negatieve en bijzonder wrange bijklank. Vooral de uitspraak “Het doel heiligt de middelen” klonk deze massamoordenaars als muziek in de oren. Maar eigenlijk schreef de politieke denker nooit letterlijk deze woorden.

De stelling bestond al en vormt meer een gebalde samenvatting van Machiavelli’s politieke denken. Wel schreef hij “Een belastende daad dient haar excuus te vinden in haar resultaat. En als dat resultaat goed is, dan zal ook het excuus goed zijn.” Alleen staat deze zin helemaal niet in Il Principe, maar in zijn omvangrijkere en minder bekende werk “Discorsi”.

Machiavelli had verborgen talenten

Vele schrijvers en kunstenaars krijgen slechts roem na hun dood. Machiavelli kan daar van meespreken. Zijn beroemde politiek traktaat verscheen pas in 1532, vijf jaar na zijn dood, in boekvorm. Deze postume publicatie versterkt ons gangbare beeld van Machiavelli als een getormenteerde politieke filosoof die nooit de waardering kreeg waar hij zo naar hengelde.

Toch genoot de schrijver met volle teugen van het leven. De Florentijn mocht dan wel een vrouw en zes kinderen hebben, tegen een bordeelbezoekje zei hij nooit nee. In lange brieven vol pittige details hield hij zijn vrienden op de hoogte van al zijn buitenechtelijke strapatsen.

Naast zijn politieke geschriften toverde Machiavelli bovendien ook twee gevierde komedies uit zijn mouw. Zijn meesterwerk “La mandràgola” (De alruinwortel) verscheen in 1524 en geldt als de beste komedie van de Italiaanse Renaissance. Dit satirisch toneelstuk over overspel en kwakzalverij werd nog tijdens zijn leven een bestseller. Het hilarische werkstuk staat nog altijd als een huis. Prestigieuze theatergezelschappen voeren het sinds 1526 overal ter wereld op.

Dit artikel is geschreven door Matthias Van de Velde. Hij komt uit de verguisde carnavalsstad Aalst en studeerde Klassieke Geschiedenis en Europese Politiek aan UGent. Hij is nog steeds boos dat hij als 6-jarige dreumes niet mee mocht toen ‘Bram Stoker’s Dracula’ en ‘Jurassic Park’ in de bios draaide. Hij schrijft nooit een woord te veel, tenzij hij zich laat gaan.

Meer geschiedenis lijstjes van Matthias

10 Weetjes over Niccolò “het doel heiligt de middelen” Machiavelli